ایمنی و بهداشت شغلی در دنیای کار امروز، یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار به شمار می‌رود. در واقع هیچ نظام اقتصادی یا صنعتی بدون حفظ سلامت منابع انسانی خود نمی‌تواند مسیر رشد را به‌درستی طی کند. در جوامع مدرن، شاخص‌های ایمنی، معیاری برای سنجش کیفیت کار و میزان احترام به کرامت انسان تلقی می‌شوند.
در ایران، شالوده‌ی ایمنی و سلامت شغلی در قالب «قانون کار» طراحی شده است؛ قانونی که نه‌تنها وظایف کارفرما و کارگر را مشخص می‌کند، بلکه برای نخستین‌بار مفهومی به نام «مسئول ایمنی» را وارد نظام حقوقی کار کشور کرد. این جایگاه، حلقه‌ی اتصال بین الزامات قانونی، استانداردهای فنی و فرهنگ سازمانی است.
وظایف مسئول ایمنی در قانون کار ایران تنها مجموعه‌ای از فعالیت‌های نظارتی نیست؛ بلکه مسئولیتی چندبعدی است که شامل مدیریت خطرات، آموزش کارکنان، ارتقای فرهنگ ایمنی و همچنین ایفای نقش مشاور در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی می‌شود. این مسئولیت، هم بُعد فنی دارد و هم بُعد حقوقی و اخلاقی.
در مقایسه با استانداردهای پیشرفته جهان—از جمله ISO 45001، OSHA 1910 و دستورالعمل‌های ILO—قانون کار ایران نیز حرکتی ساختاری در جهت هم‌ترازی با نظام‌های بین‌المللی انجام داده است. اگرچه تفاوت‌هایی وجود دارد، اما هدف نهایی در همه یکسان است: کاهش ریسک، پیشگیری از حادثه و صیانت از جان انسان‌ها.
به همین دلیل، بررسی جایگاه قانونی و مأموریت مسئول ایمنی در قوانین ایران، گام نخست در درک نظام HSE کشور است. این مطلب در فصل اول از مجموعه حاضر مورد تحلیل تفصیلی قرار می‌گیرد.
قانون کار ایران با نگاهی انسانی و حمایتی به نیروی کار، بر اصل «صیانت از نیروی انسانی» تأکید دارد. بر اساس ماده ۷۸ قانون اساسی، دولت موظف است امکانات لازم برای سلامت جسمی و روحی کارگران را فراهم کند. این فلسفه در مواد ۸۵ تا ۹۵ قانون کار به صورت اجرایی تدوین شده است.
در حقیقت، هدف از ایجاد بخش «حفاظت فنی و بهداشت کار» در قانون، پیشگیری از وقوع حوادث و بیماری‌های شغلی است. این بخش از قانون الزام می‌کند که هر کارگاه، بسته به اندازه و نوع فعالیتش، فرد یا واحدی به‌عنوان مسئول ایمنی منصوب نماید تا بررسی، کنترل و آموزش ایمنی در کارگاه به‌صورت مستمر انجام شود.
در این چارچوب، فلسفه قانون بر سه محور استوار است:
۱. حفظ جان انسان‌ها در برابر خطرات ناشی از کار
۲. حفظ سلامت فیزیکی و روانی کارکنان
۳. افزایش بهره‌وری از طریق کاهش خسارات انسانی و مادی
این دیدگاه نشان می‌دهد که ایمنی تنها یک الزام قانونی نیست بلکه عاملی برای پایداری اقتصادی و اجتماعی است.
مطابق با مواد ۹۱، ۹۵ و ۱۷۶ قانون کار:
– ماده ۹۱:کارفرما موظف است بر اساس آیین‌نامه‌های شورای عالی حفاظت فنی، شرایط ایمن را فراهم کند و وسایل ایمنی را در اختیار کارگران بگذارد.
– ماده ۹۵: مسئولیت اجرای این موارد بر عهده کارفرماست، اگرچه می‌تواند اجرای آنها را به مسئول ایمنی واگذار کند.
– ماده ۱۷۶: در صورت بروز حادثه ناشی از تقصیر یا بی‌احتیاطی، فرد یا افراد مسئول بر اساس شدت پیامد، مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرند.
این مواد پایه‌های حقوقی جایگاه مسئول ایمنی را شکل می‌دهند. مسئول ایمنی عملکرد اجرایی کارفرما در زمینه ایمنی است و در عین حال پل ارتباطی میان کارگاه و بازرسان اداره کار محسوب می‌شود.
بر اساس آیین‌نامه ملی ایمنی، وظایف کلی مسئول ایمنی شامل موارد زیر است:
– شناسایی خطرات محیط کار و ثبت نتایج بررسی‌ها
– تدوین دستورالعمل‌های ایمنی متناسب با نوع فعالیت
– آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه HSE
– بررسی و گزارش حوادث و شبه‌حوادث
– تهیه گزارش ماهیانه وضعیت ایمنی و ارائه به مدیرعامل و بازرسی کار
از نظر حقوقی، کارفرما مکلف است تمام امکانات لازم را در اختیار مسئول ایمنی قرار دهد. اما مسئول ایمنی در تصمیم‌های مدیریتی استقلال دارد. او باید بر پایه اصول حرفه‌ای، بدون ملاحظه‌ی فشارهای اقتصادی یا زمان‌بندی تولید، خطرات را گزارش دهد و اقدامات اصلاحی پیشنهاد کند.
در واقع، اگر مدیران اجرایی تصمیمات ایمن‌ساز را نادیده بگیرند، مسئول ایمنی باید این موارد را مستند کرده و به کمیته حفاظت فنی یا اداره کل کار اعلام کند. این استقلال در تصمیم‌گیری، ضامن حفظ کارکرد واقعی ایمنی است.
در بسیاری از کشورها این جایگاه دارای «اختیار توقف کار» (Stop Work Authority) است؛ یعنی اگر فعالیتی خطرناک تشخیص دهد، می‌تواند بدون اجازه مافوق دستور توقف آن را بدهد. در ایران هم به‌صورت تلویحی در آیین‌نامه‌ها به این اختیار اشاره شده است، هرچند در اجرا نیازمند حمایت سازمانی است.
شورای عالی حفاظت فنی که ذیل وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی فعالیت می‌کند، مرجع اتخاذ تصمیم درباره مقررات فنی ایمنی است. این شورا آیین‌نامه‌ها، استانداردها و دستورالعمل‌های مرتبط را تصویب می‌کند و مسئول ایمنی موظف است کلیه اقدامات خود را با آن هماهنگ نماید.
به طور خاص، شورا در موارد زیر نقش تعیین‌کننده دارد:
– تصویب قوانین و آیین‌نامه‌های حفاظت فنی برای صنایع مختلف
– تعیین معیارهای آموزش مسئولان ایمنی
– تدوین فرآیند ارزیابی صلاحیت و رتبه‌بندی متخصصان ایمنی
– تفسیر مقررات هنگام بروز اختلاف در اجرا
اگرچه این نهاد ماهیت حقوقی دارد، اما از دید اجرایی نیز مأموریت نظارت کلی بر نظام ایمنی کشور را دنبال می‌کند.
در ساختار سازمانی مطلوب، مسئول ایمنی باید در سطح معاونت یا مدیریت مستقل عمل کند تا بتواند مستقیماً با مدیریت ارشد در ارتباط باشد. اگر ایمنی در لایه پایین‌تری از ساختار سازمانی قرار گیرد، تصمیم‌های مهم ممکن است نادیده گرفته شود.
در شرکت‌های بزرگ صنعتی، این جایگاه معمولاً به تابعیت مدیر HSE تبدیل می‌شود که حوزه‌های ایمنی، سلامت و محیط زیست را هم‌زمان مدیریت می‌کند. اما در صنایع کوچک و متوسط، مسئول ایمنی می‌تواند به صورت فردی با حمایت مشاوران بیرونی فعالیت کند.
در هر صورت، اصل استقلال حرفه‌ای و دسترسی مستقیم به مدیرعامل باید رعایت شود. چنین ساختاری در بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی مانند Shell، Siemens و Toyota سال‌هاست اجرا می‌شود و نرخ حوادث شغلی را کاهش داده است.
اشتغال در این جایگاه نیازمند دانش ترکیبی از چند حوزه است: مهندسی ایمنی صنعتی، بهداشت حرفه‌ای، روان‌شناسی کار، تحلیل سیستم و قوانین کار.
وزارت کار در آیین‌نامه تعیین صلاحیت مسئولان ایمنی، حداقل شرایط زیر را مشخص کرده است:
– دارا بودن مدرک کارشناسی مرتبط (ایمنی صنعتی، بهداشت حرفه‌ای یا رشته‌های مهندسی)
– گذراندن دوره‌های تخصصی مصوب شورای عالی حفاظت فنی
– آشنایی با استانداردهای بین‌المللی (ISO 45001، OSHA، ILO-OSH)
– توانایی تدوین و اجرای برنامه‌های ارزیابی ریسک
گرایش علمی این رشته در دانشگاه‌ها نیز طی سال‌های اخیر تقویت شده و بسیاری از دانش‌آموختگان علوم فنی یا پزشکی، مسئولیت ایمنی کارگاه‌ها را بر عهده می‌گیرند.
مسئول ایمنی در برابر قانون از دو منظر پاسخ‌گو است:
۱. از نظر مدنی در قبال قصور در انجام وظایف اداری و گزارش‌دهی
۲. از نظر کیفری در مواردی که سهل‌انگاری مستقیم منجر به حادثه شود
اگر مسئول ایمنی خطر را شناسایی کرده و به موقع گزارش کرده باشد اما مدیریت اقدامی نکرده باشد، مسئولیت قانونی از دوش او برداشته می‌شود. اما اگر خطر را نادیده گرفته یا هشدار لازم را صادر نکرده باشد، ممکن است به مجازات‌های مندرج در قانون کار یا حتی مجازات عمومی (در صورت فوت کارکنان) محکوم گردد.
بنابراین، مستندسازی و ثبت مکاتبات از مهم‌ترین ابزارهای دفاع حرفه‌ای مسئولان ایمنی است.
در اسناد بین‌المللی مانند ISO 45001، ILO و OSHA، مسئول ایمنی به‌عنوان «درگاه سلامت سازمان» شناخته می‌شود. وظیفه او فراتر از گزارش خطرات است؛ او باید سیستم‌های مدیریتی ایجاد کند تا خود کارکنان درگیر فرآیند شناسایی خطر شوند.
در مقایسه:
– در ایران، وظایف بیشتر جنبه تطبیقی با قانون دارد.
– در نظام OSHA، بر «مسئولیت فردی هر کارگر» در کنار نقش ایمنی تأکید شده است.
– در ISO 45001، چرخه بهبود مستمر (PDCA) پایه‌ی اصلی کار محسوب می‌شود.
این مقایسه نشان می‌دهد که ایران در مسیر هم‌ترازی با استانداردهای جهانی است، اما نیاز به تقویت فرهنگ سازمانی، استقلال بیشتر مسئول ایمنی و آموزش‌های بین‌المللی دارد.
در اجرای کامل اصول ایمنی، چند مشکل عمده وجود دارد:
– نبود بودجه کافی برای واحدهای HSE در بسیاری از بنگاه‌ها
– نگاه صوری به آموزش ایمنی و تبدیل آن به الزامی اداری
– فقدان سیستم تنبیه و تشویق مؤثر برای رعایت مقررات
– نبود بانک اطلاعات ملی از حوادث شغلی برای تحلیل آماری در سطح کشور
حل این مشکلات نیازمند عزم مدیریتی و فرهنگی گسترده است. ایجاد شبکه ملی ایمنی شغلی و تقویت جایگاه مسئولان ایمنی از طریق مقررات حمایتی می‌تواند مسیر را اصلاح کند.
تحلیل مقررات قانون کار نشان می‌دهد که مسئول ایمنی در ایران دارای نقشی ترکیبی از مدیریت فنی، نظارتی و آموزشی است. او به نمایندگی از دولت و جامعه در درون سازمان حضور دارد تا سلامت نیروی کار تضمین شود.
اگرچه قانون، شالوده مناسبی فراهم کرده است، اما گسترش واقعی فرهنگ ایمنی وابسته به اراده مدیران، قدرت تصمیم مستقل مسئول ایمنی و ارتقای سطح علمی و اخلاقی اوست.
فصل دوم به‌صورت اختصاصی به موضوع «سیستم مدیریت ریسک و ارزیابی مخاطرات شغلی» خواهد پرداخت؛ مفهومی که زیربنای تمام فعالیت‌های ایمنی است و وظایف قانونی مسئول ایمنی را از حالت واکنشی به مدل پیشگیرانه تبدیل می‌کند.
ایمنی واقعی در محیط کار، نه از طریق واکنش به حادثه بلکه از راه پیش‌بینی و پیشگیری حاصل می‌شود. در همین نقطه، مفهوم «مدیریت ریسک» به‌عنوان ستون فقرات نظام ایمنی مدرن مطرح می‌گردد. هدف اصلی سیستم مدیریت ریسک، شناسایی خطرات پیش از وقوع و اتخاذ اقدامات کنترلی مؤثر است تا از آسیب‌های انسانی، زیست‌محیطی و مالی جلوگیری شود.
در قانون کار ایران و آیین‌نامه‌های اجرایی مرتبط، مسئول ایمنی مکلف است بر اساس اصول مدیریت ریسک، تمام فعالیت‌های کارگاه را از نظر احتمال خطر بررسی کند. ارزیابی ریسک به‌معنای شناسایی نظام‌مند خطرات، برآورد میزان ریسک و تصمیم‌گیری درباره سطح پذیرش آن است.
در این فصل، با نگاهی تحلیلی به استانداردهای جهانی مانند ISO 45001:2018، ILO-OSH 2001 و بخشنامه‌های داخلی وزارت کار، فرآیند مدیریت ریسک، ابزارها، مراحل اجرایی، طبقه‌بندی خطرات و نقش ویژه مسئول ایمنی بررسی خواهد شد.
مدیریت ریسک در ایمنی شغلی، فرآیندی نظام‌مند برای شناسایی، تحلیل، ارزیابی و کنترل خطراتی است که می‌تواند منجر به آسیب به افراد، اموال، محیط‌زیست یا اعتبار سازمان شود. هدف نهایی آن حذف یا به حداقل رساندن احتمال وقوع حادثه و اثرات آن است.
در رویکرد نوین ایمنی، ریسک نه دشمن بلکه واقعیتی است که باید شناخته، اندازه‌گیری و مدیریت شود. وجود ریسک در محیط کار امری طبیعی است و هنر یک سیستم ایمنی کارآمد در کنترل هوشمندانه آن است.
از دیدگاه قانون کار ایران (ماده ۹۱ و آیین‌نامه حفاظت فنی عمـومی)، کارفرما و مسئول ایمنی موظف‌اند خطرات موجود و بالقوه محیط کار را بررسی کرده، نتایج را مستند و اقدامات پیشگیرانه مستمر را برقرار کنند.
برای فهم دقیق فرآیند ارزیابی خطر، ضروری است واژه‌های کلیدی آن روشن شوند:
– خطر (Hazard): منبع یا موقعیتی که قابلیت ایجاد آسیب دارد.
– ریسک (Risk): احتمال وقوع حادثه ضربدر شدت پیامدهای احتمالی آن.
– کنترل (Control): اقداماتی برای کاهش احتمال یا شدت اثرات خطر.
– پذیرش ریسک (Risk Acceptance): سطحی از ریسک که با معیارهای سازمان قابل قبول تلقی می‌شود.
– ریسک باقیمانده (Residual Risk): سطح ریسکی که پس از به‌کارگیری کنترل‌ها باقی می‌ماند.
در چارچوب اجرایی ایمنی، این مفاهیم باید به زبان کارکنان سازمان ترجمه و در فرهنگ روزانه کاری نهادینه شوند.
فرآیند مدیریت ریسک ایمنی معمولاً از یک چرخه پنج‌مرحله‌ای تشکیل می‌شود.
نخستین و حیاتی‌ترین گام، شناسایی تمام منابع خطر است. این مرحله باید به‌صورت جامع، مستند و بر اساس بازدید میدانی، گفتگو با کارکنان و مطالعه سوابق حوادث انجام گیرد.
در این مرحله معمولاً از ابزارهای زیر استفاده می‌شود:
– بررسی چک‌لیست‌های ایمنی
– تحلیل روش اجرای کار (JSA یا Job Safety Analysis)
– تحلیل آنالیز خطر شغل (HIRA یا Hazard Identification and Risk Assessment)
– مطالعه حوادث گذشته (Incident Investigation Reports)
شناسایی خطرات باید شامل خطرات فیزیکی، شیمیایی، زیستی، ارگونومیک و روانی باشد.
در این مرحله برای هر خطر، احتمال وقوع (Likelihood) و شدت پیامد (Severity) تعیین می‌گردد. حاصل ضرب این دو عامل، مقدار ریسک است. به‌طور معمول از ماتریس سه‌درسه یا پنج‌درپنج برای طبقه‌بندی ریسک‌ها در سطوح کم، متوسط، زیاد، بسیار زیاد استفاده می‌شود.
اقدامات کنترلی باید بر اساس سلسله‌مراتب پنج‌گانه انجام شوند:
۱. حذف خطر (Elimination)
۲. جایگزینی با گزینه ایمن‌تر (Substitution)
۳. کنترل‌های فنی و مهندسی (Engineering Controls)
۴. کنترل‌های اداری (Administrative Controls)
۵. استفاده از وسایل حفاظت فردی (PPE)
اصولاً کنترل‌های فنی در اولویت بالاتری قرار دارند؛ چون وابسته به رفتار انسانی نیستند.
تمام مراحل فوق باید مکتوب و در پرونده ایمنی حفظ شوند. مستندسازی برای دفاع قانونی و همچنین برای ممیزی‌های داخلی و خارجی اهمیت حیاتی دارد. مسئول ایمنی باید کارکنان جدید را بر اساس نتایج ارزیابی ریسک آموزش دهد تا از تکرار حوادث پیشگیری شود.
ریسک ثابت نمی‌ماند. تغییر فناوری، تغییر روش تولید، ورود نیروی جدید یا تعمیرات اساسی ممکن است سطح خطر را افزایش دهد. لذا حداقل سالی یک‌بار باید فرآیند بازنگری انجام شود و در صورت بروز حادثه، بلافاصله ارزیابی مجدد انجام گردد.
ساده‌ترین و پرکاربردترین روش در صنایع ایران، ماتریس احتمال–شدت است. این مدل بر اساس مقادیر عددی بین ۱ تا ۵ سطح ریسک را مشخص می‌کند.
در صنایع فرایندی و تجهیزات دارای اهمیت بالا، از FMEA استفاده می‌شود. در این روش برای هر جزء فرایند، حالت‌های خرابی، اثرات آن و شدت پیامدها بررسی و عدد اولویت ریسک (RPN) محاسبه می‌شود.
برای سیستم‌های پیچیده و پیوسته مثل پالایشگاه‌ها، مطالعه HAZOP انجام می‌شود. گروهی چندتخصصی احتمال انحراف از پارامترهای طراحی و اثر آن را بررسی می‌کنند.
مدلی گرافیکی است که در مرکز خود «رخداد حادثه» را دارد؛ در سمت چپ علل حادثه و در سمت راست پیامدها، و در دو سوی آن اقدامات پیشگیرانه و کاهنده قرار می‌گیرند. این مدل برای آموزش کارکنان بسیار مفید است.
در آیین‌نامه «نحوه ارزیابی و کنترل خطرات شغلی مصوب شورای عالی حفاظت فنی»، مسئول ایمنی ملزم است برای تمام فعالیت‌های کارگاه، ماتریس ارزیابی ریسک تدوین کند. این آیین‌نامه تأکید دارد که در صورت تغییر فرآیند، تجهیز جدید یا هرگونه حادثه، ارزیابی باید به‌روزرسانی گردد.
در استاندارد ملی ایران به شماره ISO 45001 (ویرایش مصوب ISIRI)، رویکرد «مدیریت سیستماتیک خطر» به‌صورت چرخه PDCA (طرح‌ریزی، اجرا، بازبینی، اقدام اصلاحی) پذیرفته شده است.
همچنین بازرسان کار هنگام بازدید از کارگاه، یکی از نخستین مدارکی که مطالبه می‌کنند، «فرم‌های ارزیابی ریسک» است. نداشتن این سند می‌تواند منجر به اخطار یا توقف فعالیت گردد.
مسئول ایمنی در نظام قانونی ایران، مجری اصلی مدیریت ریسک و ناظر مستقیم اجرای اقدامات کنترلی است. وظایف کلیدی او شامل موارد زیر می‌شود:
– تشکیل کمیته ارزیابی ریسک و هدایت جلسات آن
– طراحی روش اجرایی HIRA و آموزش مدیران و سرپرستان
– همکاری در انتخاب کنترل‌های فنی و سازمانی مناسب
– نظارت بر کارکرد ابزار کنترل (حفاظ‌ها، تهویه، علائم هشدار)
– ثبت و بروزرسانی پایگاه داده خطرات کارگاه
– گزارش مستقیم به مدیریت ارشد درباره ریسک‌های بحرانی
در عین حال، مسئول ایمنی باید از ابزارهای تحلیلی، نرم‌افزارهای تخصصی و داده‌های کمی برای بالابردن دقت ارزیابی‌ها استفاده کند.
ریسک را نمی‌توان تنها با فرم و جدول کنترل کرد. سازمانی ایمن است که فرهنگ شناسایی خطر در آن جاری باشد. مسئول ایمنی باید فرآیند ارزیابی ریسک را به بخشی از رفتار روزمره کارکنان تبدیل کند.
برای رسیدن به این هدف، اقدامات زیر حیاتی هستند:
– تشویق کارکنان به گزارش خطرات بدون ترس از تنبیه
– ارتباط شفاف بین مدیریت و کارکنان درباره تصمیمات ایمنی
– ایجاد رقابت‌های داخلی در زمینه شناسایی خطرات
– ثبت «نزدیک‌به‌حادثه»ها و بررسی ریشه‌ای آنها
وقتی روحیه پیش‌بینی و پیشگیری در نیروی کار نهادینه شود، ریسک واقعی کاهش می‌یابد حتی اگر ابزارها ثابت بمانند.
امروزه فناوری‌های دیجیتال، انقلاب بزرگی در مدیریت ایمنی ایجاد کرده‌اند. مسئول ایمنی هوشمند باید از ابزارهای زیر بهره گیرد:
– نرم‌افزارهای HSE-MS: برای ثبت، اولویت‌بندی و تحلیل خطرات
– سیستم‌های مانیتورینگ آنلاین:برای آگاهی لحظه‌ای از وضعیت تجهیزات حیاتی
– هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: برای پیش‌بینی احتمال وقوع حادثه با تحلیل داده‌های گذشته
– QR-Code و اپلیکیشن‌های موبایل: جهت گزارش سریع خطرات از سوی کارکنان
سرمایه‌گذاری در این ابزارها، نه هزینه بلکه اقدام پیشگیرانه‌ای برای حفظ منابع انسانی است.
قانون کار به صراحت مسئولیت هرگونه سهل‌انگاری در شناسایی یا کنترل خطر را بر دوش کارفرما و مسئول ایمنی می‌گذارد. اگر حادثه‌ای رخ دهد و مشخص شود خطر قبلاً شناخته شده ولی کنترل نشده است، این سهل‌انگاری می‌تواند تحت عنوان ترک فعل مورد پیگرد قرار گیرد.
مستندسازی دقیق، امضای اعضای کمیته ارزیابی ریسک، و ارسال کپی گزارش‌ها به اداره کار، مدارک حمایت‌کننده حقوقی در برابر چنین دعاوی هستند.
در حال حاضر، اجرای کامل سیستم مدیریت ریسک در کشور با موانع زیر روبه‌روست:
– کمبود آموزش‌های تخصصی برای مسئولان ایمنی
– مقاومت مدیریتی در تخصیص بودجه برای کنترل‌ها
– نبود پایگاه ملی داده‌های حوادث
– اجرای صوری برخی از ارزیابی‌ها برای رفع الزام قانونی
اما در مقابل، فرصت‌های زیر زمینه رشد آینده را فراهم می‌کنند:
– یکپارچگی آیین‌نامه‌های داخلی با استاندارد ISO 45001
– گسترش فرهنگ HSE در صنایع انرژی، ساختمان و پتروشیمی
– حضور مهندسان جوان متخصص در حوزه ایمنی صنعتی
– توسعه زیرساخت‌های داده‌محور برای پیش‌بینی حوادث
وظیفه مسئولان ایمنی نسل جدید، استفاده از این فرصت‌ها برای گذار از ایمنی واکنشی به ایمنی هوشمند و پیش‌نگر است.
ارزیابی و مدیریت ریسک قلب تپنده سیستم ایمنی کشور است. اگر شناسایی خطرات به‌درستی انجام نشود، هیچ تجهیز، مجوز یا آموزشی قادر به حذف خطر نخواهد بود.
فصل دوم نشان داد که مسئول ایمنی علاوه بر اجرای الزامات قانونی، لازم است متفکری سیستمی باشد که بتواند از داده‌ها، منابع انسانی و فناوری برای پیشگیری از حادثه بهره گیرد.
در فصل سوم، به بررسی «وظایف آموزشی، توانمندسازی و فرهنگ‌سازی ایمنی در کارگاه‌ها» پرداخته خواهد شد؛ زیرا هیچ سیستم مدیریتی بدون آموزش مستمر و تقویت رفتار ایمن در کارکنان پایداری ندارد.
ایمنی در محیط کار مفهومی صرفاً فنی یا قانونی نیست؛ بلکه ریشه در رفتار، نگرش و فرهنگ سازمانی دارد. هیچ وسیله یا سیستم کنترلی نمی‌تواند بدون آگاهی، پذیرش و همکاری کارکنان دوام آورد. از این‌رو، آموزش ایمنی و فرهنگ‌سازی رفتاری به‌عنوان مؤثرترین ابزار پیشگیری از حادثه شناخته می‌شود.
قانون کار ایران در مواد متعدد خود، از جمله مواد ۹۱ و ۱۹۳، کارفرمایان را ملزم کرده است که کارگران را در زمینه اصول حفاظت فنی و بهداشت کار آموزش دهند. اما کارکرد واقعی این آموزش‌ها زمانی تحقق می‌یابد که از آموزش صوری فراتر رفته و به یک تغییر نگرش پایدار بینجامد. این فصل به تحلیل علمی و رفتاری نقش آموزش، روش‌های تدوین برنامه‌های آموزشی، ابزارهای سنجش اثربخشی، و راهبردهای فرهنگی مورد نیاز در ایران می‌پردازد.
هدف آموزش ایمنی، انتقال اطلاعات نیست؛ بلکه ایجاد رفتار ایمن و مسئولیت‌پذیری فردی است. هر کارگر باید مخاطرات شغل خود را درک کند، راه‌های پیشگیری را بشناسد و بداند چرا رعایت مقررات حیاتی است، نه صرفاً الزامی اداری.
این فلسفه در جهان توسط سه اصل بنیادین معرفی می‌شود:
۱. دانش (Knowledge): درک علمی از خطرات و اصول ایمنی.
۲. نگرش (Attitude): باور درونی به ضرورت ایمنی.
۳. رفتار (Behavior):اعمال مستمر و صحیح در موقعیت‌های واقعی.
در واقع هدف آموزش، تغییر رفتار از بی‌احتیاطی به پیش‌بینی و واکنش صحیح است. مسئول ایمنی باید این فلسفه را در طراحی آموزش‌ها لحاظ کند تا مخاطب حس نکند با الزام اداری، بلکه با ضرورت انسانی روبه‌روست.
قانون کار ایران آموزش ایمنی را نه‌تنها تکلیف کارفرما بلکه مسئولیت مشترک او با دولت دانسته است. بر اساس آیین‌نامه مصوب شورای عالی حفاظت فنی، هر کارگاه باید پیش از شروع کار، آموزش عمومی ایمنی برای تمام کارکنان برگزار کند و مدارک آن را در پرونده استخدامی ثبت نماید.
همچنین در ماده ۱۹۴ آمده است که «وزارت کار موظف است نظام آموزش ایمنی را در سطح ملی برقرار سازد و صدور گواهینامه‌های مربوط به آن را ساماندهی کند.» این بند، بنیان حقوقی آموزش مستمر ایمنی در ایران را شکل داده است.
در عمل، این الزام باید در قالب دوره‌های دوره‌ای ضمن خدمت، آموزش اولیه، بازآموزی و آموزش تخصصی مدیران و سرپرستان اجرا شود. مسئول ایمنی نقش برنامه‌ریز، مدرس و ناظر کیفیت آموزش‌ها را ایفا می‌کند.
آموزش ایمنی دارای سه سطح درون‌سازمانی است که هر یک اهداف متفاوتی را دنبال می‌کنند:
برای تمام کارکنان به‌منظور آشنایی با اصول کلی ایمنی، علامت‌های هشدار، وسایل حفاظت فردی و روش‌های واکنش اضطراری.
برای کارکنانی که وظایف خاص یا خطرناک‌تر دارند؛ مانند جوشکاری، کار در ارتفاع، کار با مواد شیمیایی یا تجهیزات تحت فشار.
برای مدیران، سرپرستان و مسئولان ایمنی که باید تصمیم‌گیران و مربیان فرهنگ ایمنی باشند. این سطح شامل آموزش تحلیل ریسک، رفتار ایمن، برنامه‌ریزی اضطراری و مدیریت بحران است.
هر سطح باید با محتوای متفاوت، ارزیابی اختصاصی و گواهینامه مجزا همراه باشد تا نظام مستندسازی آموزشی تکمیل گردد.
برای دستیابی به بازده واقعی، آموزش ایمنی باید بر اساس چرخه زیر طراحی شود:
۱. نیازسنجی آموزشی (Training Needs Assessment): بررسی نوع فعالیت، سطح دانش کارکنان، سابقه حوادث و الزامات قانونی.
۲. تدوین اهداف آموزشی (Learning Objectives): مشخص کردن آنچه باید بعد از دوره تغییر کند؛ مثلاً کاهش رفتارهای خطرناک یا افزایش استفاده از PPE.
۳. طراحی محتوا (Curriculum Design): انتخاب موضوع، ابزار، رسانه‌های آموزشی و زمان‌بندی جلسات.
۴. اجرا (Implementation): برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌های آنلاین یا کلاس‌های عملی با مشارکت فعال مخاطبان.
۵. ارزیابی اثربخشی (Evaluation): سنجش تغییر رفتار قبل و بعد از آموزش با روش‌های مشاهده، آزمون یا تحلیل شاخص‌های حادثه.
یکی از اصول موفقیت آموزش، تطبیق محتوا با سطح سواد و تجربه کارگران است. آموزش فنی بدون درک زبانی و مفهومی کافی، اثری ندارد.
روش‌های سنتی سخنرانی و جزوه‌خوانی دیگر پاسخ‌گو نیستند. مطالعات جهانی نشان داده‌اند که یادگیری فعال و تجربه‌محور اثربخشی بسیار بیشتری دارد.
روش‌های نوین شامل:
– آموزش مشارکتی (Interactive Training): استفاده از بحث گروهی، نمایش وضعیت‌های خطر و حل مسئله.
– شبیه‌سازی (Simulation): بهره‌گیری از محیط‌های مجازی برای آموزش واکنش در شرایط اضطراری.
– بازی‌سازی (Gamification): طراحی مسابقات و چالش‌های ایمنی که باعث درگیری ذهنی و تبدیل آموزش به تجربه جذاب می‌شود.
– آموزش چندرسانه‌ای (Multimedia Learning): ترکیب ویدیو، انیمیشن و واقعیت افزوده برای تفهیم مفاهیم پیچیده ایمنی.
– آموزش در محل کار (On-the-job Training): آموزش حین کار عملی با نظارت مستقیم مربی ایمنی.
مسئول ایمنی باید بر اساس فرهنگ و امکانات سازمان، ترکیبی از این روش‌ها را انتخاب کند تا آموزش واقعی و پایدار حاصل شود.
ارتباط میان آموزش و کاهش حادثه به‌صورت آماری ثابت شده است. تحقیقات وزارت کار نشان می‌دهد در کارگاه‌هایی که دوره‌های آموزشی مستمر برگزار می‌شود، میزان حوادث تا ۵۰٪ کاهش می‌یابد و شدت آنها تقریباً نصف می‌گردد.
آموزش مؤثر ایمنی موجب:
– افزایش دقت کارکنان در انجام وظایف
– کاهش غیبت ناشی از آسیب و مرخصی درمانی
– جلوگیری از تخریب تجهیزات
– افزایش اعتماد متقابل بین مدیریت و نیروی کار
– ارتقای کیفیت محصولات و خدمات
فرهنگ یادگیری مداوم، نقطه مقابل بی‌تفاوتی و خطرپذیری است؛ و این همان فرهنگ بنیادی ایمنی است.
مطابق آیین‌نامه آموزش ایمنی، مسئول ایمنی موظف است:
– برنامه سالانه آموزش ایمنی کارگاه را تنظیم کرده و تأیید مدیرعامل را اخذ کند.
– فهرست شرکت‌کنندگان، موضوعات و نتایج آزمون را نگهداری و به بازرسی کار ارائه دهد.
– مربیان و منابع آموزشی دارای صلاحیت را معرفی کند.
– کارگران تازه‌وارد را قبل از شروع کار، در دوره مقدماتی ایمنی شرکت دهد.
کوتاهی در انجام این وظایف می‌تواند به جریمه یا توقف فعالیت واحد منجر شود. بنابراین آموزش جزء وظایف حاکمیتی ایمنی است نه فعالیت اختیاری.
فرهنگ ایمنی مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و رفتارهایی است که در سازمان جاری می‌شود و بر تصمیم‌ها و اعمال کارکنان تأثیر می‌گذارد. سازمانی با فرهنگ ایمنی قوی، در مقابل فشار تولید یا هزینه‌ها، اصول ایمنی را قربانی نمی‌کند.
ایجاد چنین فرهنگی نیازمند تلاش طولانی است و از آموزش آغاز می‌شود. واحد ایمنی باید در کنار واحد منابع انسانی و روابط کار، برنامه‌هایی برای ترویج ارزش‌های ایمنی تدوین کند؛ از جمله:
– برگزاری هفته ایمنی
– نصب تابلوهای آمار حادثه و شعارهای انگیزشی
– تقدیر از کارکنان مسئولیت‌پذیر در زمینه ایمنی
– ایجاد گروه‌های داوطلب ایمنی میان کارگران
زمانی که ایمنی به ارزش سازمانی تبدیل شود، حتی در غیاب نظارت رسمی نیز حفظ می‌شود.
رفتار ایمن بر پایه ادراک خطر، انگیزش درونی و فشار اجتماعی شکل می‌گیرد. آموزش مؤثر باید هر سه بعد را تقویت کند.
– ادراک خطر (Risk Perception): افراد باید باور کنند خطر واقعی و جدی است؛ این باور با مثال‌های واقعی و تحلیل حوادث افزایش می‌یابد.
– انگیزش (Motivation): باید نشان داد رفتار ایمن نه فقط برای سازمان بلکه برای حفظ زندگی شخصی ارزشمند است.
– فشار اجتماعی مثبت (Social Influence): وقتی رعایت ایمنی به هنجار اجتماعی تبدیل شود، افراد از ترس واکنش جمعی هم آن را رعایت می‌کنند.
مسئول ایمنی باید اصول روان‌شناسی کار را در طراحی آموزش‌ها لحاظ نماید تا رفتار ایمن، ناخودآگاه و مداوم گردد.
واقعیت اجرایی آموزش ایمنی در کشور با موانعی روبه‌روست:
– محدودیت بودجه کارفرمایان، به‌ویژه در واحدهای کوچک
– نگاه صوری مدیران به آموزش و برگزاری دوره‌های تشریفاتی
– نبود سیستم ارزشیابی ملی برای مربیان ایمنی
– عدم انگیزه کارکنان به شرکت در دوره‌ها
– کمبود منابع آموزشی بومی و متناسب با شرایط کاری ایران
راهکارهای اساسی برای رفع این مشکلات عبارت‌اند از:
۱. تدوین محتوای آموزشی مختص هر صنعت با زبان ساده و تصویری.
۲. الزام قانونی برای ثبت نتایج آموزش در سامانه ملی ایمنی.
۳. مشارکت وزارت کار و دانشگاه‌ها در تربیت مربیان ایمنی دارای گواهینامه.
۴. ارائه مشوق‌های غیرمالی مانند گواهی تقدیر، امتیاز عملکرد یا روزهای تشویقی.
این اصلاحات می‌تواند آموزش ایمنی را از مرحله اجبار به مرحله خواست و باور در سطح نیروی کار ارتقا دهد.
تحول دیجیتال فرصت‌های نوینی برای آموزش ایمنی فراهم کرده است. امروزه مسئولان ایمنی می‌توانند از ابزارهایی مانند:
– دوره‌های آنلاین (E-learning) با آزمون خودارزیابی؛
– واقعیت مجازی (VR) برای بازآفرینی شرایط بحرانی؛
– هوش مصنوعی برای تحلیل رفتارهای خطر و تولید توصیه‌های آموزشی شخصی‌سازی‌شده؛
– نرم‌افزارهای تعاملی موبایل برای گزارش خطرات و مشاهده محتوای آموزشی؛
– شبکه‌های اجتماعی درون‌سازمانی برای اشتراک تجربیات حوادث.
سلامت یادگیری دیجیتال، به‌ویژه در کارگاه‌های پراکنده و صنایع پرریسک، گامی مؤثر در برابر هزینه‌های سنگین آموزش حضوری است.
آموزش و فرهنگ‌سازی ایمنی، شالوده‌ی هر نظام پیشگیرانه است. هیچ آیین‌نامه یا تجهیزی بدون همراهی انسان‌ها مؤثر نیست. مسئول ایمنی باید معلم، الهام‌بخش و الگوی رفتار ایمن باشد؛ نه صرفاً مأمور نظارت.
در پایان این فصل روشن می‌شود که ایمنی پایدار از ذهن افراد آغاز می‌شود و نه از تابلوی هشدارها.
ساختن یک فرهنگ ایمن در محیط کار ایران، نیازمند هم‌افزایی میان قانون، آموزش، روان‌شناسی کار و فناوری است.
در فصل چهارم، تحلیل تفصیلی «دستورالعمل‌های اجرایی و ارتباط مسئول ایمنی با بازرسی کار و کمیته‌های حفاظت فنی» ارائه خواهد شد؛ جایی که همکاری میان سه ضلع قانون، نظارت و اجرا به تصویر کشیده می‌شود.
نظام ایمنی و بهداشت کار، هنگامی کارآمد خواهد بود که زنجیره‌ای منسجم از قوانین، ساختارهای نظارتی و سازوکارهای داخلی کارگاه شکل گیرد. در این ساختار، «مسئول ایمنی» نه‌فقط مجری سیاست‌های ایمنی در سطح بنگاه، بلکه پل ارتباطی بین کارگاه و حاکمیت قانون است. او موظف است میان سه سطح هماهنگی ایجاد کند:
۱. سطح اجرایی (درون‌سازمانی): با مدیران، کارگران و کمیته حفاظت فنی.
۲. سطح نظارتی (حاکمیتی): با اداره بازرسی کار و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
۳. سطح مدیریتی (سازمان مادر):با مدیرعامل، واحد منابع انسانی و مدیریت فنی.
هدف از این فصل تبیین دقیق نحوه تعامل، مسئولیت‌ها، مستندسازی و روند قانونی بازرسی‌ها است تا مسئول ایمنی بتواند عملکردی هماهنگ، مستند و مورد پذیرش نهادهای قانونی داشته باشد.
مطابق با ماده ۹۵ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، کارفرما در برابر اجرای کلیه مقررات حفاظت فنی مسئول بوده و در صورت تفویض وظیفه، مسئول ایمنی نماینده رسمی او در اجرای قانون است. این مسئولیت از طریق آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مصوب شورای عالی حفاظت فنی اجرایی می‌گردد.
دستورالعمل‌های ایمنی در سه سطح تدوین می‌شوند:
– ملی: آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مصوب شورای عالی حفاظت فنی که لازم‌الاجرا هستند.
– صنعتی: دستورالعمل‌های تخصصی براساس ماهیت صنعت، نظیر ایمنی در کار با جرثقیل، جوشکاری یا مواد شیمیایی.
– سازمانی: دستورالعمل‌های داخلی کارخانه یا شرکت که باید بر پایه دو سطح فوق تدوین و به تأیید کمیته حفاظت فنی برسد.
بنابراین مسئول ایمنی موظف است هر فعالیت سازمان را با یکی از این سه سطح تطبیق دهد و نسخه‌ای از آخرین دستورالعمل‌های الزام‌آور را در بایگانی ایمنی نگهداری نماید.
کمیته حفاظت فنی در هر کارگاهی با بیش از ۲۵ نفر کارگر الزام قانونی دارد (ماده ۹۴ قانون کار و آیین‌نامه مصوب ۱۳۷۴). این کمیته، مرجع تصمیم‌گیری داخلی در امور ایمنی و سلامت است و به‌صورت مستقیم با بازرسی کار تعامل دارد.
– مدیر یا نماینده کارفرما (رئیس کمیته)
– مسئول ایمنی کارگاه (دبیر و مجری مصوبات)
– نماینده کارگران (عضو ناظر)
– نماینده واحد فنی یا تعمیرات (عضو مشورتی)
– پزشک یا مسئول بهداشت حرفه‌ای کارگاه (در صورت وجود)
۱. بررسی گزارش‌های بازرسی داخلی و حوادث کار.
۲. پیشنهاد اصلاح شرایط خطرناک و حذف عوامل زیان‌آور.
۳. تصویب برنامه سالانه آموزش ایمنی.
۴. پیگیری اجرای مصوبات بازرسی کار.
۵. مستندسازی جلسات و ارسال نسخه‌ای از صورت‌جلسه به اداره کار.
مسئول ایمنی، محور هماهنگی این کمیته است و باید جلسات منظم ماهانه را برگزار، دستورجلسه را تهیه و پیگیری مصوبات را مدیریت کند.
اداره بازرسی کار به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت کار وظیفه دارد بر اجرای مقررات حفاظت فنی و بهداشت کار در تمامی کارگاه‌های کشور نظارت کند. این بازرسی‌ها بر پایه ماده ۹۶ قانون کار انجام می‌شوند.
بازرسان کار دارای اختیاراتی نظیر:
– ورود بدون اطلاع قبلی به محل کار.
– بررسی اسناد ایمنی، دفتر آموزش، صورت‌جلسات کمیته حفاظت فنی و گزارش‌های حوادث.
– نمونه‌برداری یا آزمایش در محیط کار.
– ارائه اخطار کتبی و تعیین مهلت رفع نقص.
– پیشنهاد تعطیلی بخش خطرناک در موارد فوری به مقام قضایی.
مسئول ایمنی باید ضمن همکاری کامل با بازرسان، مدارک جامع و مستند ارائه دهد تا روند بازرسی علمی و شفاف انجام گیرد.
ارتباط مسئول ایمنی با بازرسی کار یک فرآیند چندمرحله‌ای دارد که اگر به‌درستی مدیریت شود، از تنش و توقف تولید پیشگیری می‌نماید.
– آماده‌سازی آخرین دستورالعمل‌ها، گزارش‌های آموزشی، ارزیابی ریسک و صورت‌جلسات کمیته حفاظت فنی.
– اطمینان از حضور نمایندگان واحدها و هماهنگی با مدیرعامل برای پاسخگویی.
– رفع موارد هشداردهنده پیش از بازدید احتمالی.
– همراهی فعال با بازرس در مسیر بررسی واحدها.
– ارائه مستندات درخواستی و شرح اقدامات اصلاحی انجام‌شده.
– پرهیز از موضع دفاعی و اتخاذ رویکرد مشارکتی.
– دریافت نسخه‌ای از گزارش بازرس و بررسی موارد اعلامی.
– تهیه برنامه اقدام اصلاحی (Action Plan) با زمان‌بندی مشخص.
– گزارش اجرای اصلاحات به بازرس در موعد مقرر.
این فرآیند، مستندسازی عملکرد ایمنی را تضمین و از صدور اخطار یا ارجاع به مراجع قضایی جلوگیری می‌کند.
مسئول ایمنی باید در همه تعاملات خود با بازرسان کار، سه اصل بنیادین را رعایت کند:
۱. شفافیت:هیچ داده‌ای نباید پنهان یا مبهم ارائه شود. مستندات ناقص نشانگر ضعف سیستم است.
۲. پاسخگویی سریع: تأخیر در ارائه اطلاعات، موجب بی‌اعتمادی و تشدید نظارت می‌شود.
۳. احترام متقابل:بازرس کار نه دشمن سازمان بلکه شریک آن در پیشگیری است. رفتار حرفه‌ای بازرسی را به تعامل سازنده تبدیل می‌کند.
این رویکرد در دستورالعمل شماره ۳۲ وزارت کار نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
در استاندارد بین‌المللی ISO 45001:2018 (مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی)، بند ۹.۱ و ۹.۲ به الزام ارزیابی عملکرد و ممیزی داخلی اشاره دارد؛ این ممیزی در سطح سازمان همان نقش بازرسی کار را دارد ولی درون‌سازمانی است.
بر اساس این استاندارد، سازمان موظف است:
– ممیزی‌های دوره‌ای داخلی انجام دهد.
– نتایج ممیزی‌ها را با یافته‌های بازرسی دولتی مقایسه نماید.
– اقدام اصلاحی و پیشگیرانه (CAPA) را ثبت و گزارش کند.
در نتیجه، تعامل سازنده مسئول ایمنی با بازرسی کار، نوعی هم‌تطبیق بین نظام قانون کار و نظام استاندارد بین‌المللی ایجاد می‌کند و سازمان را از دو منظر (ملی و بین‌المللی) ایمن نگه می‌دارد.
برای اعتماد و رسمیت در تعاملات، باید تمامی مکاتبات بین کمیته حفاظت فنی و اداره کار از کانال‌های مشخص عبور کند:
۱. ارسال مکاتبات رسمی از سوی مدیرعامل یا نماینده قانونی کارگاه.
۲. امضای دبیر کمیته (مسئول ایمنی) در ذیل تمامی گزارش‌ها.
۳. بایگانی کلیه نامه‌ها و تأییدیه‌های اداره کار در پوشه «گزارش‌های نظارتی» واحد ایمنی.
۴. ارائه خلاصه عملکرد کمیته در هر شش ماه به بازرس مربوطه.
این سیستم مستندات باعث می‌شود در صورت بروز حادثه، کارگاه بتواند حُسن نیت در اجرای دستورالعمل‌های قانونی را اثبات کند.
در صورت وقوع حادثه شغلی، فرآیند اطلاع‌رسانی باید دقیقاً طبق ماده ۶۵ آیین‌نامه حفاظت فنی و بهداشت کار انجامگیرد:
۱. اطلاع فوری به اداره کار مربوطه و ارسال گزارش اولیه حداکثر ظرف ۲۴ ساعت.
۲. تشکیل تیم بررسی حادثه به سرپرستی مسئول ایمنی.
۳. تهیه گزارش تفصیلی علت‌یابی (Root Cause Analysis).
۴. ارسال گزارش نهایی همراه با مدارک اصلاحی به بازرسی کار.
بازرس کار ممکن است جلسه حضوری با کمیته حفاظت فنی تشکیل دهد و درباره اجرای اصلاحات سؤال کند. در این مرحله مسئول ایمنی باید تمامی شواهد فنی و مستندات آموزشیرا ارائه نماید.
در مدل‌های موفق HSE، مسئول ایمنی مستقیماً زیر نظر مدیریت ارشد فعالیت می‌کند نه واحد اداری. این ساختار موجب می‌شود اولویت‌های ایمنی در تصمیم‌گیری‌های کلان لحاظ گردد.
مسئول ایمنی باید به‌صورت ماهانه گزارشی از وضعیت ایمنی سازمان تهیه و به مدیریت ارائه دهد، شامل:
– شاخص‌های حوادث (Frequency, Severity)
– نتایج بازرسی‌های داخلی و خارجی
– وضعیت اجرای مصوبات کمیته
– مشکلات موجود و منابع مورد نیاز
این ارتباط عمودی میان ایمنی و مدیریت، همانند ستون فقرات یک سیستم ایمنی کارآمد است.
—
در تعامل واقعی میان بازرسان و کارگاه‌ها، چالش‌هایی وجود دارد که اگر پیش‌بینی نشوند، ممکن است مانع توسعه فرهنگ ایمنی گردند. از جمله:
– تغییرات مکرر سیاست‌های نظارتی در استان‌ها.
– کمبود تعداد بازرسان کار در مقایسه با کارگاه‌ها.
– نگاه تنبیهی به‌جای حمایتی در برخی موارد.
– ضعف مستندسازی داخلی در کارگاه‌ها.
راهکارها:
۱. ایجاد سامانه برخط تبادل گزارش ایمنی با وزارت کار.
۲. برگزاری نشست‌های مشترک بین بازرسان و مسئولان ایمنی صنایع.
۳. استانداردسازی الگوی گزارش‌دهی ایمنی در سطح ملی.
۴. آموزش متقابل بازرسان و کارشناسان ایمنی برای هم‌زبانی در ارزیابی‌ها.
سازمان بین‌المللی کار (ILO) در توصیه‌نامه شماره ۱۶۴ و کنوانسیون ۱۵۵ خود، تأکید کرده است که بازرسی کار باید رویکرد مشاوره‌ای و آموزشی داشته باشد، نه صرفاً تنبیهی.
در بسیاری از کشورها از جمله فنلاند و سنگاپور، بازرس کار به‌عنوان مشاور پیشگیری از حادثه با مسئول ایمنی همکاری می‌کند. گزارش‌های خطا به‌جای مجازات، برای اصلاح و یادگیری سازمانی استفاده می‌شوند.
ایران نیز با اصلاح آیین‌نامه‌ها و آموزش حرفه‌ای بازرسان جدید، باید از الگوی مشابه تبعیت کند تا هم سطح ایمنی و هم اعتماد متقابل افزایش یابد.
در این فصل روشن شد که مسئول ایمنی حلقه میانی میان اجرای مقررات، نظارت دولتی و تصمیم‌سازی داخلی است. موفقیت او در گرو سه عامل است:
۱. تسلط به دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی.
۲. توان مستندسازی دقیق و پاسخگویی حرفه‌ای به بازرسی‌ها.
۳. اداره فعال کمیته حفاظت فنی به‌عنوان نهاد تصمیم‌ساز داخلی.
هماهنگی میان این سه محور، سنگ‌بنای سیستم ایمنی کارآمد در چارچوب قانون کار ایران و استانداردهای جهانی (ILO و ISO 45001) است.
در فصل پنجم به بررسی موضوع «نظام گزارش‌دهی، مستندسازی و ارزیابی عملکرد ایمنی در کارگاه‌ها» پرداخته خواهد شد — یعنی مرحله‌ای که نتایج تمام اقدامات فنی و مدیریتی ایمنی، به شاخص‌های قابل سنجش و تصمیم‌پذیر تبدیل می‌شود.
ایمنی کار تنها با انجام آموزش‌ها و تدوین آیین‌نامه‌ها تحقق نمی‌یابد، بلکه زمانی شکل واقعی به خود می‌گیرد که تمام فعالیت‌های مرتبط – از بازرسی، آموزش، اقدامات اصلاحی و حتی وقایع جزئی – به شکلی نظام‌مند ثبت، تحلیل و مستندسازی شوند.
در حقیقت، نظام گزارش‌دهی ستون فقرات سیستم مدیریت ایمنی است. بدون داده و مستند، هیچ نهاد حاکمیتی، مدیریتی یا حتی کمیته‌ای نمی‌تواند عملکرد ایمنی را قضاوت کند یا تصمیم علمی اتخاذ نماید.
مطابق ماده ۹۶ قانون کار ایران، بازرسان کار پس از بازدید از کارگاه‌ها گزارش‌های مکتوب تهیه می‌کنند و این گزارش‌ها باید بر پایه داده‌های واقعی کارگاه باشد، نه برداشت ذهنی. از این رو مسئول ایمنی نقشی حیاتی در ایجاد چرخه‌ی جمع‌آوری داده، تحلیل، و بازخورد ایفا می‌کند.
در این فصل، ساختار نظام گزارش‌دهی و مستندسازی ایمنی بررسی شده و سپس شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs)، الگوهای بین‌المللی (ISO 45001 و ILO)، و خطاهای رایج در نظام مستندسازی کارگاه‌های ایران تحلیل می‌شوند.
نظام گزارش‌دهی (Safety Reporting System) وسیله‌ای برای اندازه‌گیری رفتارها و نتایج ایمنی است و نقش آن فراتر از ثبت حوادث است. هدف اصلی، یادگیری سازمانی و پیشگیری پیش‌نگرانه است.
از منظر مدیریتی، گزارش‌دهی سه کارکرد کلیدی دارد:
۱. اطلاع‌رسانی: فراهم‌سازی داده‌های دقیق برای تصمیم‌گیری مدیریت.
۲. پاسخگویی: اثبات انطباق سازمان با الزامات قانونی و استانداردی.
۳. بهبود مستمر: کشف الگوهای خطر و برنامه‌ریزی برای اصلاح فرایندها.
یک سازمان بدون نظام گزارش‌دهی مؤثر مانند پزشکی است که بدون پرونده بیمار اقدام به درمان کند.
در قوانین و آیین‌نامه‌های حفاظت فنی چند الزام صریح برای گزارش‌دهی وجود دارد که مسئول ایمنی باید رعایت کند:
– ماده ۹۱ قانون کار: الزام کارفرما به تضمین ایمنی کارگران از طریق اجرای آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مصوب.
– ماده ۹۶ و ۹۹ قانون کار: تکلیف کارفرمایان به فراهم نمودن امکان نظارت و گزارش‌گیری برای بازرسان کار.
– آیین‌نامه نحوه تشکیل پرونده حفاظت فنی: الزام نگهداری مستندات آموزشی، حوادث و بازرسی‌ها در بایگانی کارگاه.
– آیین‌نامه کمیته‌های حفاظت فنی: ضرورت ارسال خلاصه عملکرد ایمنی (صورت‌جلسات، اقدامات اصلاحی، شاخص‌ها) هر شش ماه به اداره کار.
بنابراین گزارش‌دهی نه یک اختیار، بلکه بخشی از تعهد قانونی و مستند قابل پیگیری است.
سیستم گزارش‌دهی کارآمد باید چند نوع گزارش را به‌صورت هم‌زمان مدیریت کند.
ثبت هرگونه حادثه، شبه‌حادثه (Near Miss) یا وضعیت خطرناک. این گزارش‌ها، داده‌ی پایه برای تحلیل ریشه‌ای و برنامه‌های پیشگیرانه هستند.
نتایج بازرسی‌های داخلی، بازدید کمیته حفاظت، یا ارزیابی بازرس کار.
شامل شاخص‌های کمی و کیفی مانند نرخ تکرار حوادث (FR)، نرخ شدت (SR)، نرخ روزهای ازدست‌رفته (LDR)، و شاخص‌های پیشرو مانند تعداد آموزش‌ها یا پیشنهادات کارکنان.
مستندسازی اقدامات انجام‌شده به دنبال یافته‌های ممیزی یا حوادث.
گزارش خلاصه وضعیت ایمنی برای ارائه به مدیریت عالی هر سه یا شش ماه که نتایج، روندها و پیشنهادات را پوشش می‌دهد.
ترکیب هوشمند این انواع گزارش، تصویر کاملی از وضعیت ایمنی سازمان ایجاد می‌کند.
مستندسازی (Documentation) نه صرفاً بایگانی، بلکه چرخه‌ای پویا از جمع‌آوری، دسته‌بندی، حفظ و بازنگری داده‌هاست.
اصول کلیدی مستندسازی عبارت‌اند از:
۱. سازمان‌دهی: تعریف پوشه‌ها برای آموزش، بازرسی، حوادث، جلسات و اقدامات اصلاحی.
۲. نسخه‌بندی (Version Control): شماره و تاریخ آخرین بازنگری هر سند ثبت شود تا تغییرات قابل رهگیری باشد.
۳. یکپارچگی داده‌ها: حذف موازی‌کاری و ثبت واحد داده‌ها در سامانه مرکزی.
۴. دسترسی ایمن: اطلاعات ایمنی باید طبقه‌بندی‌شده و فقط برای مقامات مجاز قابل مشاهده باشد.
۵. بایگانی دیجیتال: استفاده از سامانه‌های آنلاین یا نرم‌افزار HSE-MS برای ذخیره و جست‌وجوی هوشمند داده‌ها.
در آیین‌نامه اجرایی قانون کار نیز صراحتاً اشاره شده که «کلیه مدارک حفاظتی باید حداقل سه سال قابل ارائه به بازرس باشد».
فرایند گزارش‌دهی معمولاً شامل چهار مرحله است:
هر کارگر می‌تواند وضعیت خطرناک یا حادثه را به مسئول ایمنی اطلاع دهد. گزارش اولیه باید ظرف حداکثر ۲۴ ساعت تنظیم شود.
مسئول ایمنی تیم بررسی حادثه را تشکیل می‌دهد و با روش‌هایی مانند تحلیل درخت خطا (FTA) یا تحلیل علت ریشه‌ای (RCA) منشأ اصلی را استخراج می‌کند.
نتیجه بررسی در فرم رسمی ثبت و برنامه اقدام (CAPA) تدوین می‌شود.
نتایج در کمیته حفاظت فنی مطرح شده و در جلسات آموزشی توضیح داده می‌شود تا چرخه یادگیری کامل گردد.
ارزیابی اثربخشی عملکرد ایمنی باید متکی بر شاخص‌های پیشرو (Leading) و پس‌رو (Lagging) باشد.
– نرخ تکرار حادثه (Frequency Rate):تعداد حوادث در هر یک میلیون نفر-ساعت کار.
– نرخ شدت حادثه (Severity Rate): مجموع روزهای ازدست‌رفته بر هر یک میلیون نفر-ساعت کار.
– نسبت حوادث منجر به فوت: شاخص نهایی ریسک سیستم.
– تعداد گشت‌ها و ممیزی‌های ایمنی انجام‌شده.
– درصد تحقق برنامه‌های آموزشی.
– تعداد پیشنهادات ایمنی ثبت‌شده توسط کارکنان.
– درصد اجرای اقدامات اصلاحی در موعد مقرر.
این شاخص‌ها علاوه بر پاسخ به الزامات قانون کار، معیار ارزیابی اثربخشی HSE-MS نیز هستند.
استاندارد ISO 45001:2018 فصل مستقلی را به «ثبت اطلاعات مستند» اختصاص داده و سازمان را ملزم به:
– نگهداری سوابق حوادث و ممیزی‌ها؛
– ارزیابی دوره‌ای عملکرد؛
– تحلیل روندها و بازنگری مدیریتی؛
می‌نماید.
مطابق بند ۱۰.۲ این استاندارد، هر گزارش ایمنی باید چرخه‌ی **اصلاح – بازنگری – یادگیری** را طی کند. مسئول ایمنی باید اطمینان حاصل کند که نظام گزارش‌دهی داخلی با الزامات استاندارد هم‌راستا بوده و قابلیت ممیزی خارجی را دارد.
کمیته حفاظت فنی باید به‌صورت ماهانه از گزارش‌های زیر مطلع گردد:
۱. آمار حوادث و شبه‌حوادث ماه گذشته؛
۲. نتایج
حادثه در محیط کار فقط رخدادی فیزیکی نیست؛ لحظه‌ای است که تمام ساختارهای مدیریتی، فرهنگی و فنی سازمان در بوته آزمایش قرار می‌گیرند. هرچقدر سیستم ایمنی کارگاه سازمان‌یافته و پیشگیرانه باشد، هیچ مجموعه صنعتی از ریسک وقوع حادثه مصون نیست. آنچه کیفیت مدیریت ایمنی را مشخص می‌سازد، نه فقدان حادثه، بلکه شیوه واکنش و بازیابی پس از حادثه است.
در چارچوب قانون کار ایران و استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 45001 و کنوانسیون ۱۵۵ سازمان جهانی کار (ILO)، مدیریت صحیح حوادث شامل سه حوزه کلیدی است:
۱. پیش‌بینی و آماده‌سازی برای شرایط اضطراری؛
۲. واکنش هدفمند و هماهنگ هنگام وقوع حادثه؛
۳. بازیابی، گزارش‌دهی و اصلاح فرآیندها برای جلوگیری از تکرار.
این فصل، ساختار جامع مدیریت حادثه را با رویکرد ترکیبی—ملی بر پایه مقررات حفاظت فنی و بین‌المللی بر اساس مدل‌های استاندارد—توضیح می‌دهد تا مسئول ایمنی بتواند در لحظات بحرانی سازمان را هدایت کند.
حادثه (Accident) به رخدادی ناگهانی گفته می‌شود که در حین کار باعث آسیب جسمی، روانی یا مالی برای کارکنان یا تجهیزات شود. در اصطلاح حرفه‌ای، هر حادثه‌ای که منجر به صدمه یا بیماری نشود اما بالقوه قابلیت وقوع داشته باشد، شبه‌حادثه (Near Miss) نامیده می‌شود.
طبقه‌بندی حادثه‌ها برای تحلیل و پاسخ صحیح ضروری است:
– حادثه‌های انسانی:مانند سقوط، گیرکردن، برق‌گرفتگی، سوختگی.
– حادثه‌های فنی و تجهیزاتی: شامل نشت مواد، آتش‌سوزی، انفجار، شکست سازه یا ماشین.
– حادثه‌های محیطی: ناشی از شرایط طبیعی یا بیرونی مانند زلزله، سیل یا قطع برق گسترده.
– حادثه‌های ترکیبی: مواردی که چند نوع منبع خطر در هم تأثیرگذارند (مثلاً نشت گاز و اشتعال هم‌زمان).
شناخت نوع حادثه به مسئول ایمنی کمک می‌کند تا سطح واکنش اضطراری، ابزارهای موردنیاز و نوع گزارش رسمی را تعیین کند.
در قوانین کار ایران، چند ماده مستقیم به موضوع مدیریت حادثه پرداخته است:
– ماده ۹۵ قانون کار: مسئولیت ایمنی و پیشگیری از حوادث بر عهده کارفرما است، حتی در صورت واگذاری وظیفه به مسئول ایمنی.
– ماده ۹۶ قانون کار: بازرسان کار موظف‌اند حوادث را بررسی و گزارش نمایند.
– آیین‌نامه حفاظت فنی و بهداشت کار مصوب ۱۳۹۶: کارفرما را مکلف به ایجاد تیم واکنش اضطراری، نصب تجهیزات اعلام و اطفا، و آموزش کارکنان در مورد رفتار ایمن در شرایط بحرانی می‌کند.
– آیین‌نامه گزارش و بررسی حوادث ناشی از کار: ارسال گزارش اولیه حادثه حداکثر تا ۲۴ ساعت پس از وقوع.
در استان‌ها، ادارات بازرسی کار مرجع قانونی دریافت و بررسی گزارش‌ها هستند و کمیته حفاظت فنی موظف است نسخه‌ای از گزارش‌ها و اقدامات اصلاحی را برای بایگانی داخلی ارسال کند.
مدیریت حادثه چرخه‌ای چهارمرحله‌ای دارد که باید در تمام کارگاه‌ها به‌صورت مستندسازی‌شده اجرا شود:
هدف: حذف یا کنترل شرایط بالقوه خطر.
اقدامات محوری: ارزیابی ریسک، نگهداری تجهیزات اطفا، آموزش کارکنان، ممیزی‌های دوره‌ای.
هدف: اطمینان از آمادگی فنی و انسانی برای واکنش سریع.
اقدامات:
– تشکیل تیم واکنش اضطراری (ERT).
– انجام مانورهای دوره‌ای.
– تدوین دستورالعمل واکنش اضطراری (ERP).
– نصب نقشه خروج اضطراری و تعیین مسئولان تخلیه.
هدف: کاهش آثار حادثه از طریق اقدام فوری، منطقی و ایمن.
اقدامات: نجات مصدوم، اطفای حریق، تخلیه ایمن، اطلاع‌رسانی به نهادهای امدادی.
هدف: بازگرداندن سیستم به وضعیت پایدار و اجرای اصلاحات مدیریتی.
اقدامات: بازسازی، گزارش‌نویسی، ارزیابی روانی کارکنان، و اصلاح فرایندهای کاری.
این چرخه باید به‌صورت مکتوب در برنامه واکنش اضطراری سازمان تعریف شود و مسئول ایمنی ضامن روزآمدسازی آن باشد.
تیم واکنش اضطراری گروهی از افراد آموزش‌دیده است که در لحظه بحران، وظایف مشخص دارند. ترکیب معمول:
– رهبر تیم (Incident Commander): مسئول ایمنی یا یکی از مدیران ارشد.
– افسر عملیات (Operation Officer): کنترل‌کننده عملیات نجات یا اطفا.
– افسر ارتباطات (Communication Officer): مدیریت تماس با امداد، پلیس، رسانه و مدیریت کارگاه.
-کارشناس پزشکی (Medical Officer): امدادرسانی اولیه و هماهنگی با مراکز درمانی.
– افسر لجستیک (Logistic Lead): تهیه تجهیزات، مسیر خروج، و کنترل دسترسی.
هر عضو باید در برنامه ERP نقش و شماره تماس مشخصی داشته باشد تا در لحظه بحران سردرگمی ایجاد نشود.
کمیته حفاظت فنی نقش راهبردی دارد و وظیفه نظارت بر عملکرد تیم اضطراری را بر عهده دارد، در حالی که تیم اضطراری وظیفه عملیاتی دارد. ارتباط مؤثر این دو ساختار بر پایه سه ابزار شکل می‌گیرد:
۱. گزارش‌های مانور و تمرین: ارائه خلاصه عملکرد هر مانور به کمیته.
۲. تحلیل نقاط ضعف سیستم واکنش: کمیته موظف است اصلاحات لازم را تصویب کند.
۳.ارائه بودجه سالانه ایمنی: هزینه‌های مانور، تجهیزات هشداردهنده، آموزشی و امدادی باید از محل بودجه رسمی ایمنی تأمین گردد.
این همگرایی نهادی باعث می‌شود سیستم ایمنی نه جدای از مدیریت تولید، بلکه بخشی از ساختار سازمان باشد.
تحقیقات نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد حوادث کاری ناشی از خطای انسانی است. خطای انسانی معمولاً سه منشأ دارد:
– دانشی: عدم آگاهی از خطر یا روش صحیح کار.
-روانی: خستگی، فشار روحی، ترس، یا تصمیم عجولانه.
– سیستمی: آموزش ناکافی، ابزار ناقص، یا نبود دستورالعمل واضح.
مسئول ایمنی باید برنامه‌های آموزشی مداوم برگزار کند و علاوه بر آموزش رفتاری، آموزش روانی برای کنترل اضطراب در شرایط بحرانی ارائه دهد. این آموزش‌ها شامل موضوعاتی مانند تخلیه اضطراری، ارتباط با نیروهای امداد، استفاده از تجهیزات حفاظتی و اطفای حریق است.
مطابق آیین‌نامه بررسی حوادث ناشی از کار، مسئول ایمنی باید مراحل زیر را طی کند:
۱. گزارش اولیه: ثبت حادثه در فرم رسمی و اطلاع فوری به اداره کار ظرف ۲۴ ساعت.
۲. تحلیل حادثه: انجام بررسی ریشه‌ای و تهیه گزارش فنی شامل زمان، محل، نوع حادثه و علت محتمل.
۳. اقدامات اصلاحی:طراحی CAPA برای جلوگیری از تکرار حادثه مشابه.
۴. گزارش نهایی: ارسال مستندات به اداره کار و بایگانی در پوشه حوادث کارگاه.
بازرسان کار براساس این مستندات، صلاحیت اجرای مقررات حفاظتی را ارزیابی می‌کنند و ممکن است دستور اصلاح فوری صادر نمایند.
در مدل‌های جهانی مانند OHSAS 18001 و ISO 45001، مدیریت حادثه بخش کلیدی سیستم مدیریت ایمنی است. بندهای مرتبط عبارت‌اند از:
– Clause 8.2 (Emergency Preparedness and Response): الزام به تهیه و آزمون برنامه واکنش اضطراری.
– Clause 10.2 (Incident, Nonconformity and Corrective Action): الزام به گزارش‌دهی و اصلاح نظام‌مند.
– Clause 9.1 (Monitoring, Measurement, Analysis): بررسی داده‌های حوادث برای بهبود تصمیم‌گیری مدیریتی.
سازمان‌هایی که این الزامات را اجرا می‌کنند، معمولاً دارای شاخص‌های پایین‌تر حادثه و نرخ بالاتر اعتماد کارکنان هستند.
پس از هر حادثه یا مانور، مسئول ایمنی باید یک گزارش ارزیابی عملکرد تهیه کند که شامل موارد زیر باشد:
– زمان واکنش اولیه؛
– دقت و هماهنگی تیم اضطراری؛
– میزان آسیب وارده؛
– اثربخشی ارتباطات؛
– تناسب تجهیزات مورد استفاده؛
– نقاط قوت و ضعف فرآیند.
این ارزیابی مبنای تصمیم مدیریتی برای بازنگری در دستورالعمل‌ها و بودجه ایمنی است و در گزارش سالانه ایمنی کارگاه درج می‌شود.
مدیریت حادثه فقط شامل اقدامات فنی نیست. پس از وقوع حادثه، پیامدهای روانی در میان کارگران، خانواده‌ها و حتی مدیران قابل‌توجه است. لازم است واحد ایمنی یا بخش منابع انسانی، برنامه مدیریت استرس پس از حادثه (Critical Incident Stress Management – CISM) را اجرا کند شامل:
– مشاوره فردی با مصدومان و شاهدان حادثه؛
– جلسات گروهی برای بازسازی حس امنیت؛
– آموزش مجدد برای مقابله روانی با بحران‌ها.
این رویکرد در سطح جهانی به‌عنوان بخشی از «بهداشت روانی شغلی» پذیرفته شده و کارآمدی سیستم ایمنی را افزایش می‌دهد.
در کشورهای صنعتی، مدیریت حادثه بر پایه مدل Integrated Emergency System اجرا می‌شود:
– در ژاپن، همه کارگاه‌ها موظف‌اند دو بار در سال مانور تخلیه برگزار کنند.
– در آلمان، گزارش Near Miss بخش الزامی نرم‌افزار HSE است.
– در سنگاپور، شرکت‌ها برای هر حادثه برنامه “Post-Incident Audit” اجرا می‌کنند که همان‌روز ثبت می‌شود.
الگوگیری از این تجربیات می‌تواند نظام گزارش‌دهی و واکنش اضطراری ایران را ارتقا دهد، به‌ویژه از منظر سرعت و دقت گزارش‌ها.
چالش‌های رایج:
۱. نبود تجهیزات اطفای حریق استاندارد در واحدهای کوچک.
۲. ناآشنایی کارکنان با مراحل تخلیه یا گزارش حادثه.
۳. ضعف فرهنگ گزارش‌دهی و ترس از سرزنش.
۴. کمبود آموزش‌های منظم و مانورهای واقعی.
راهکارها:
– تدوین «راهنمای واکنش اضطراری ملی» با زبان ساده و بومی.
– درگیر کردن کارگران در طراحی سیستم اضطراری.
– ایجاد سامانه گزارش‌دهی دیجیتال برای ثبت سریع حوادث.
– تشویق کارکنان به گزارش Near Missها بدون ترس از جریمه.
مدیریت حادثه، مرحله‌ای حیاتی از نظام HSE است که نشان‌دهنده بلوغ سازمان در برخورد با بحران می‌باشد. مسئول ایمنی باید ساختاری چندلایه ایجاد کند تا پوشش‌دهنده تمامی مراحل پیشگیری، آمادگی، واکنش و بازیابی باشد.
کلید موفقیت در سه اصل خلاصه می‌شود:
۱. آمادگی دائمی: از طریق مانور، آموزش و پیش‌بینی سناریوهای خطر.
۲. واکنش منسجم: با تقسیم نقش‌ها و ارتباط دقیق میان تیم اضطراری و مدیریت.
۳. یادگیری پس از حادثه: از طریق گزارش و اصلاح سیستم برای پیشگیری حوادث مشابه.
در فصل هفتم، موضوع بهداشت کار، ارگونومی و کنترل عوامل زیان‌آور محیط کار مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ بخشی که پیوند مستقیم با سلامت پایدار نیروی انسانی دارد و نظام ایمنی را از حوزه واکنش به حوزه سلامت پیشگیرانه و پایدار منتقل می‌کند.
در نظام جامع ایمنی و بهداشت حرفه‌ای، بهداشت کار و ارگونومی دو ستون اصلی سلامت پایدار نیروی انسانی را تشکیل می‌دهند. ایمنی بدون بهداشت کار، ناقص است؛ زیرا پیشگیری از خطرات ناگهانی بدون کنترل عوامل مزمن و فرساینده نتیجه‌ای نیمه‌کاره خواهد داشت. هدف این فصل بررسی علمی و کاربردی نظام بهداشت کار در چارچوب قانون کار ایران، آیین‌نامه‌های حفاظت فنی، و استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 45001 و دستورالعمل‌های سازمان جهانی کار (ILO) است. همچنین تأکید بر اصول ارگونومی، کنترل عوامل فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و روانی محیط کار، و نقش مسئول ایمنی در پایش مستمر سلامت کارکنان، محور این فصل خواهد بود.
بهداشت کار (Occupational Health) مجموعه تدابیری است که به منظور حفظ، ارتقاء و بازگرداندن سلامت جسمی و روانی کارکنان به کار گرفته می‌شود. از منظر حقوقی، این مفهوم در ماده ۹۱ قانون کار جمهوری اسلامی ایران ریشه دارد که کارفرما را موظف می‌کند کلیه موارد حفاظتی و بهداشتی را در محیط کار به اجرا گذارد.
اهداف اساسی بهداشت کار شامل:
۱. شناسایی و پیشگیری از بروز بیماری‌های ناشی از کار؛
۲. تقویت ظرفیت جسمی و روانی شاغلان برای انجام مسئولیت‌هایشان؛
۳. پایش مداوم شرایط محیط کار و به‌روزرسانی استانداردهای حفاظتی؛
۴. ایجاد ارتباط منظم میان واحد ایمنی، بهداشت، درمان و منابع انسانی؛
مسئول ایمنی در این چارچوب، هماهنگ‌کننده اصلی میان سطح فنی (مهندسی کنترل عوامل زیان‌آور) و سطح انسانی (سلامت کارکنان) است.
ارگونومی (Ergonomics) یا مهندسی عوامل انسانی، دانشی است که باهدف انطباق محیط کار، تجهیزات و وظایف با ویژگی‌های انسانیشکل گرفته است. ارگونومی مکمل بهداشت کار محسوب می‌شود؛ زیرا بسیاری از آسیب‌های شغلی نه ناشی از مواد یا ابزار، بلکه ناشی از طراحی نامناسب محیط کار و فشارهای مکرر فیزیکی هستند.
نقش ارگونومی در بهداشت کار در سه محور اصلی خلاصه می‌شود:
– محور فیزیکی:تنظیم ارتفاع میز، فاصله اجزا، شدت نور، و دمای محیط؛
-محور روانی – شناختی: کاهش استرس، تمرکز بهتر، و جلوگیری از خستگی ذهنی؛
– محور سازمانی: بهبود جریان کار و هماهنگی وظایف جهت کاهش بار کاری غیرضروری.
در نگاه امروزی، گونه‌های آسیب اسکلتی – عضلانی (Musculoskeletal Disorders – MSDs) مهم‌ترین عامل غیبت شغلی شناخته می‌شوند که پیشگیری آنها مستقیماً در حوزه ارگونومی است.
مطابق آیین‌نامه حفاظت فنی و بهداشت کار مصوب شورای عالی حفاظت فنی وزارت کار، بهداشت حرفه‌ای شامل مجموعه‌ای از اقدامات الزام‌آور است که باید در همه کارگاه‌ها صرف‌نظر از اندازه یا نوع فعالیت اجرا شود.
لیست مهم‌ترین الزامات عبارت‌اند از:
– انجام آزمایش‌های دوره‌ای و معاینات قبل از استخدام برای کارکنان در معرض عوامل زیان‌آور؛
– استقرار واحد طب کار یا همکاری با مراکز معتمد وزارت بهداشت؛
– شناسایی و اندازه‌گیری عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محیط کار؛
– مستندسازی سوابق سلامت و نتایج پایش‌ها به‌صورت محرمانه؛
– آموزش مستقیم کارگران درباره علائم اولیه بیماری‌های شغلی.
کارفرما در صورت عدم رعایت موارد فوق بر اساس ماده ۱۸۳ قانون کار مسئول حقوقی و کیفری شناخته می‌شود، و بازرس کار مکلف است تخلف را به مراجع قضایی ارجاع دهد.
محیط‌های کاری ممکن است با مجموعه‌ای از عوامل زیان‌آور مواجه باشند که به چهار دسته کلی تقسیم می‌شود:
مثل صدا، ارتعاش، گرما، سرما، نور نامناسب و تابش امواج الکترومغناطیسی.
– صدای بیش از ۸۵ دسی‌بل، موجب کاهش شنوایی دائم می‌شود.
– ارتعاش کاری در ابزارهای دستی مانند دریل یا چکش، باعث آسیب به مفصل و اعصاب دست.
– دمای بالا یا پایین منجر به استرس گرمایی یا هیپوترمی می‌گردد.
مسئول ایمنی موظف است با تجهیزات اندازه‌گیری نظیر Sound Level Meter یا Thermo-Hygrometer، پایش مستمر انجام دهد و اقدامات انطباقی نظیر عایق‌سازی یا تهویه اجرا کند.
شامل بخارات، گرد و غبار، گازها و مواد سمی هستند که از طریق تماس پوستی، تنفس یا بلع وارد بدن می‌شوند.
نمونه‌های بارز: سرب، بنزن، آمونیاک، اسید سولفوریک.
روش کنترل: جایگزینی مواد کم‌خطر، تهویه موضعی، استفاده از ماسک مناسب و پایش بیولوژیک دوره‌ای.
شامل باکتری، ویروس، قارچ‌ها و آلرژن‌ها هستند. در بیمارستان‌ها و صنایع فرآوری مواد غذایی، کنترل این عوامل اهمیت مضاعف دارد.
اقدامات کنترل: واکسیناسیون، رعایت بهداشت فردی، ضدعفونی سطوح، استفاده از دستکش و ماسک، و تفکیک زباله‌های عفونی.
استرس شغلی، خستگی ذهنی، ناامنی روانی و فشار کار زیاد جزء خطرات نامرئی ولی جدی محسوب می‌شوند که مستقیماً بر عملکرد ایمنی مؤثرند.
برای کنترل این عوامل نیاز به برنامه سلامت روان محیط کار و جلسات مشاوره دوره‌ای است.
کنترل عوامل زیان‌آور مراحل مشخصی دارد:
۱. شناسایی: بررسی سیستماتیک کل محیط کار با استفاده از چک‌لیست‌های رسمی وزارت کار و وزارت بهداشت.
۲. اندازه‌گیری: انجام نمونه‌برداری هوا، صدا، ارتعاش، گرما، نور و آلاینده‌های شیمیایی توسط کارشناسان معتمد.
۳. ارزیابی و مقایسه: تطبیق نتایج با حدود مجاز مواجهه شغلی (TLVs) و استانداردهای ملی ایران یا OSHA.
۴. اقدامات کنترلی:اجرای کنترل‌های مهندسی، مدیریتی و فردی در اولویت‌های سلسله‌مراتبی (Elimination → Substitution → Engineering → Administrative → PPE).
۵. بازنگری و اصلاح: در صورتی که شاخص‌ها از حد مجاز فراتر روند، مسئول ایمنی باید برنامه اصلاحی فوری پیشنهاد دهد.
ارگونومی فیزیکی در صنعت شامل اصلاح و طراحی شرایط کاری است تا از فشارهای غیرطبیعی بر بدن انسان جلوگیری شود. اصول کلیدی آن عبارت‌اند از:
– انتخاب ابزار بر اساس ابعاد و نیروی کاربر؛
– رعایت فاصله دید مناسب از نمایشگرها (۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر)؛
– تنظیم صندلی و میز برای حمایت از انحنای کمر؛
– استفاده از روشنایی با شدت ۳۰۰ تا ۵۰۰ لوکس؛
– طراحی مسیر حرکت برای کاهش نیاز به خم شدن یا چرخش زیاد بدن.
در صنایع تولیدی سنگین، طراحی هندسی محل کار با نرم‌افزارهایی نظیر CATIA Ergonomics یا ErgoIntelligence انجام می‌شود تا الگوی حرکت طبیعی بدن حفظ گردد.
محیط‌های اداری گرچه ظاهراً کم‌خطرند، با مشکلات مزمنی مانند درد گردن، خشکی کمر، خستگی بینایی و علائم فشار روانی مواجه‌اند. ارگونومی شناختی به بررسی ارتباط کاربر با اطلاعات، تصمیم‌گیری و تعامل ذهنی با سیستم‌ها می‌پردازد.
توصیه‌های مهم:
– آموزش تمرینات کششی پنج‌دقیقه‌ای بین ساعت‌های کاری؛
– استفاده از میز کار با ارتفاع قابل تنظیم؛
– تنظیم مانیتور به‌گونه‌ای که مرکز صفحه هم‌سطح چشم باشد؛
– کنترل بازخوردهای فشار کاری با نرم‌افزارهای مونیتورینگ زمان کار (Work Pulse Apps)؛
– تخصیص توقف ذهنی در کارهای حساس و پرتمرکز برای پیشگیری از خطاهای شناختی.
معاینات دوره‌ای کارگران بخش الزامی نظام HSE هستند. بر اساس آیین‌نامه وزارت کار، معاینات باید دارای سه مرحله باشند:
۱. معاینه پیش از استخدام: ارزیابی کلی سلامت و تناسب جسمی فرد با شرایط کاری.
۲. معاینه دوره‌ای: سالانه یا شش‌ماهه بسته به ماهیت خطر.
۳. معاینه خروج از کار: بررسی وضعیت کارکنان در پایان دوره خدمت برای تطبیق با سوابق مواجهه.
نتایج این معاینات نباید عمومی گردد، اما باید در بایگانی ایمنی نگهداری شود تا در بازرسی‌های قانونی قابل ارائه باشد.
بهداشت کار جنبه پزشکی – زیستی دارد و ایمنی جنبه فنی – مهندسی، اما این دو در عمل به‌شدت به هم وابسته‌اند. مسئول ایمنی باید با واحد طب کار یا پزشک معتمد سازمان ارتباط مستقیم برقرار کند تا داده‌های بیماری‌های شغلی با اطلاعات مخاطرات محیطی تلفیق شوند.
مثال: در کارخانه‌ای که گرد سیلیس در هوا پراکنده است، ایمنی مسئول کنترل تهویه و ماسک است، در حالی که بهداشت کار نتایج اسپیرومتری و علائم ریوی کارگران را پایش می‌کند. ترکیب این دو داده منجر به تصمیم دقیق برای اصلاح فرایند تولید خواهد شد.
قانون کار ایران طبق مواد ۹۱ و ۹۲ این الزامات را در سطح ملی پذیرفته است، هرچند در اجرا به توسعه ابزارهای پایش دیجیتال نیاز دارد.
تحول دیجیتال در HSE باعث ایجاد نسل جدیدی از ابزارهای پایش هوشمند شده است:
– سنسورهای پوشیدنی ایمنی (Wearables): اندازه‌گیری وضعیت بدن، ضربان، دما و ارتعاش؛
– دوربین‌های بینایی ارگونومیک: تشخیص وضعیت نامناسب بدن هنگام کار؛
– سامانه‌های اینترنت اشیا (IoT Safety): جمع‌آوری داده از محیط برای تحلیل هم‌زمان؛
– نرم‌افزارهای سه‌بعدی طراحی محیط کار: شبیه‌سازی حرکت و فشار کاری بر بدن؛
استفاده از این فناوری‌ها در صنایع بزرگ ایران (نفت، فولاد، سیمان) رو به افزایش است و به بهینه‌سازی طراحی و کاهش بیماری‌های شغلی کمک می‌کند.
چالش‌های موجود در نظام بهداشت حرفه‌ای کشور عبارت‌اند از:
۱. کمبود متخصصین ارگونومی و بهداشت کار در صنایع کوچک؛
۲. ضعف فرهنگ ثبت و گزارش بیماری‌های شغلی؛
۳. نبود پایگاه جامع اطلاعات سلامت شغلی؛
۴. هزینه بالای پایش عوامل زیان‌آور در صنایع خرد؛
۵. هم‌پوشانی ناکافی بین وزارت کار و وزارت بهداشت.
راهکارهای پیشنهادی:
– تربیت کارشناسان ارگونومی در دانشگاه‌ها با حمایت صنعتی؛
– دیجیتالی‌سازی پرونده‌های سلامت شغلی؛
– الزام پایش دوره‌ای برای تمام صنایع دارای خطر متوسط و بالا؛
– ادغام استاندارد ISO 45001 در ارزیابی بازرسی کار؛
– تقویت حمایت روانی و اجتماعی از کارکنان در معرض خطر.
در این فصل نشان داده شد که بهداشت کار و ارگونومی، دو بازوی مکمل سیستم ایمنی و سلامت هستند. بدون آنها هیچ سیستم HSE نمی‌تواند پایداری سلامت کارکنان را تضمین کند. مسئول ایمنی باید به مثابه ناظر جامع سلامت محیط کار عمل کند؛ نه فقط برای کاهش حادثه، بلکه برای ارتقاء رفاه جسمی و روانی بلندمدت کارکنان.
اصول حیاتی موفقیت عبارت‌اند از:
۱. شناخت جامع عوامل زیان‌آور؛
۲. طراحی ارگونومیک محیط و ابزار؛
۳. اجرای پایش‌های منظم سلامت؛
۴. تحلیل تلفیقی داده‌های ایمنی و بهداشت برای تصمیم‌گیری علمی؛
۵. فرهنگ‌سازی مشارکتی میان کارفرمایان و کارگران برای پیشگیری پایدار.
در فصل هشتم، نظام مدیریت مواد خطرناک، شیمیایی و زیستی در محیط کاربررسی می‌شود که تکمیل‌کننده سیستم بهداشت و ایمنی است و به پاسخ سؤال اساسی «چگونه چرخه کنترل ماده از ورود به کارگاه تا دفع نهایی انجام می‌شود» خواهد پرداخت.
مدیریت مواد خطرناک (Hazardous Materials Management) از کلیدی‌ترین وظایف مسئول ایمنی در هر واحد صنعتی است. در نظام نوین HSE، کنترل ماده از لحظه ورود به مجموعه تا مرحله مصرف، ذخیره‌سازی و دفع نهایی باید به‌صورت دقیق، مستندسازی‌شده و قابل ردیابی انجام گیرد.
در قانون کار ایران و آیین‌نامه‌های حفاظت فنی و بهداشت کار، مسئول ایمنی و کارفرما موظف‌اند برای کلیه مواد خطرناک — شیمیایی، زیستی یا رادیولوژیک — اقدامات پیشگیرانه تعریف‌شده‌ای را اجرا کنند. از دیدگاه بین‌المللی، استانداردهایی چون ILO-OSH 2001، GHS (Globally Harmonized System)، ISO 45001 بندهای ۶.۱.۲ و ۸.۱.۳ و مقررات REACH اتحادیه اروپا چارچوب اصلی مدیریت ایمن مواد را ترسیم کرده‌اند.
این فصل با هدف تبیین وظایف مسئول ایمنی در مدیریت چرخه کامل مواد خطرناک از مرحله شناسایی تا امحاء، بر پایه اصول فنی و حقوقی تنظیم شده است.
ماده خطرناک (Hazardous Material)به ماده‌ای گفته می‌شود که به سبب ماهیت فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی یا رادیولوژیکی خود می‌تواند به سلامت انسان، ایمنی محیط یا دارایی سازمان زیان وارد کند.
دسته‌بندی آنها مطابق سیستم جهانی هماهنگ‌شده GHS و مقررات سازمان ملل شامل موارد زیر است:
۱. مواد قابل اشتعال (Flammable): بنزین، استون، الکل‌ها
۲. مواد خورنده (Corrosive): اسید سولفوریک، سود سوزآور
۳. مواد سمی (Toxic): سیانیدها، جیوه، آرسنیک
۴. مواد اکسیدکننده (Oxidizers): نیترات‌ها، پراکسیدها
۵. گازهای فشرده (Compressed Gases): اکسیژن، نیتروژن، کلر
۶. مواد زیستی خطرناک (Biohazards): ویروس‌ها، باکتری‌های مولد بیماری، نمونه‌های خونی
۷. مواد رادیولوژیک: در صنایع خاص پزشکی و تحقیقاتی
شناخت دقیق این طبقات نخستین گام برای تدوین برنامه مدیریت ایمنی مواد است.
مسئول ایمنی باید چرخه عمر هر ماده را در پنج گام اصلی پایش نماید:
۱. شناسایی و ثبت: دریافت لیست جامع مواد از واحد خرید و نگهداری برگه اطلاعات ایمنی آنها (SDS).
۲. ذخیره‌سازی ایمن: تفکیک فیزیکی مواد ناسازگار، کنترل دما، تهویه و علائم هشداردهنده.
۳. انتقال و حمل داخلی: آموزش رانندگان و اپراتورها در خصوص اقدامات اضطراری نشت یا آتش‌سوزی.
۴. مصرف و کنترل کارکرد: تعیین میزان مجاز مصرف و پایش بخارات یا پسماندهای تولیدی.
۵. دفع نهایی (Disposal): برچسب‌گذاری پسماندها، تحویل به پیمانکار مجاز محیط‌زیستی و مستندسازی کامل.
در این فرایند مسئول ایمنی نقش مدیریتی و نظارتی دارد و باید تضمین کند که هیچ مرحله‌ای بدون ارزیابی خطر انجام نشود.
SDS یا Safety Data Sheet منبع اصلی اطلاعات برای شناخت خطرات مواد است. در ایران طبق آیین‌نامه مدیریت مواد شیمیایی خطرناک، وجود SDS برای تمامی مواد مصرفی الزامی است.
یک SDS استاندارد دارای شانزده بخش است، از جمله:
– شناسایی ماده و مشخصات شرکت تولیدکننده؛
– شناسایی خطرات و طبقه‌بندی؛
– ترکیبات و داده‌های شیمیایی؛
– اقدامات کمک‌های اولیه؛
– اقدامات مقابله با آتش؛
– چگونگی مدیریت نشت یا ریزش؛
– شرایط نگهداری و انبارش؛
– حفاظت فردی (PPE)؛
– ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی؛
– پایداری و واکنش‌پذیری؛
– اطلاعات سمیت‌زایی؛
– ملاحظات زیست‌محیطی؛
– روش‌های دفع؛
– حمل‌ونقل؛
– اطلاعات مقرراتی و سایر توضیحات.
مسئول ایمنی باید نسخه فارسی و انگلیسی SDS را در دسترس کارگران قرار دهد و هر تغییر در ترکیب مواد را در نسخه جدید ثبت کند.
ذخیره‌سازی اشتباه عامل بیش از ۳۰٪ آتش‌سوزی‌های صنعتی است. برای جلوگیری از واکنش‌های ناخواسته، باید از اصول زیر پیروی شود:
۱. جداسازی مواد ناسازگار: اسیدها از بازها، مواد اکسیدکننده از سوختنی‌ها، مواد آلی از پراکسیدها.
۲. تهویه مناسب: جلوگیری از تجمع بخارات سمی و اشتعال‌زا.
۳. استفاده از سینی‌های نگهدارنده (Containment Trays): برای مهار نشت احتمالی ظروف.
۴. نصب برچسب و علائم هشدار: شامل نام ماده، خطر اصلی، کلاس خطر، و شماره اضطراری.
۵. دمای کنترل‌شده: نگهداری برخی مواد زیر ۲۵ درجه یا در محیط سردخانه‌ای.
۶. ارت و گراند مناسب مخازن سوختنی: جلوگیری از جرقه الکتروستاتیک.
در کارگاه‌هایی با تنوع زیاد مواد، ایجاد نقشه انبار مواد خطرناک (HazMat Map) ضروری است تا تیم واکنش اضطراری بتواند در زمان بحران جهت عملیات ورود ایمن استفاده کند.
حمل مواد خطرناک، چه داخلی و چه بین‌سازمانی، تابع مقررات بین‌المللی ADR (European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods) و آیین‌نامه ملی حمل مواد خطرناک است.
وظایف اصلی مسئول ایمنی در این مرحله:
– اطمینان از سلامت بسته‌بندی و برچسب‌گذاری مطابق کلاس خطر؛
– آموزش رانندگان در خصوص اقدامات اضطراری در تصادف یا نشت؛
– نگهداری برگه حمل (Transport Document) شامل نام ماده، مقدار و مسیر حرکت؛
– کنترل وجود تجهیزات مقابله با نشت (Spill Kit) در وسیله نقلیه؛
– اطمینان از تهویه در حمل مواد گازی و جلوگیری از جرقه.
در صنایع بزرگ ایران نظیر پتروشیمی و سیمان، معمولاً سامانه GPS حمل مواد خطرناک به سیستم HSE متصل است تا مسیر و سرعت خودرو در لحظه پایش شود.
در واحدهای تولیدی، شایع‌ترین خطرات هنگام مصرف و فرآیند اختلاط رخ می‌دهند.
مسئول ایمنی برای کنترل این مرحله باید:
– دستورالعمل‌های کاری ایمن (SOPs) را برای هر فرآیند تدوین و آموزش دهد؛
– تهویه موضعی (Local Exhaust Ventilation) را بررسی و ثبت کند؛
– تعیین نماید که چه مقدار از ماده می‌تواند در فضای باز مصرف شود؛
– آزمون‌های نشت (Leak Test) را به‌صورت دوره‌ای انجام دهد؛
– در صورت مشاهده نشتی، بلافاصله فرآیند را متوقف و موقعیت را ایمن کند.
در کارخانه‌هایی با خطر بالا نظیر رنگ‌سازی، داروسازی یا صنایع باتری، نصب سنسورهای تشخیص گازهای فرّار (VOC Detectors) جزو الزامات است.
در محیط‌های بیمارستانی، آزمایشگاهی یا صنایع غذایی، مواد زیستی خطرناک تهدید اصلی سلامت محسوب می‌شوند.
انواع آن شامل ویروس‌ها، باکتری‌های پاتوژن، نمونه‌های خون، مدفوع، بافت، و مواد آلوده است.
۱. استفاده از کابینت‌های بیولوژیکی نوع II یا III هنگام کار با عوامل عفونی؛
۲. ضدعفونی سطوح پس از هر عملیات با محلول معتبر (هیپوکلریت، اتانول ۷۰٪)؛
۳. استفاده از PPE شامل دستکش، ماسک N95، و روپوش مقاوم به نفوذ مایع؛
۴. تفکیک زباله‌های بیولوژیکی در ظروف زردرنگ دارای نماد Biohazard؛
۵. امحاء با اتوکلاو یا سوزاندن در دمای بالای ۸۵۰ درجه سانتی‌گراد؛
۶. ثبت حوادث ناشی از مواجهه زیستی (نیش سوزن، پاشش) و مراجعه فوری به مراکز درمان.
مطابق دستورالعمل WHO 2023، مسئول ایمنی باید سالانه پایش سلامت کارکنان در معرض خطر بیولوژیکی را انجام دهد.
برچسب‌های GHS شامل سه مؤلفه کلیدی‌اند:
۱. پیکتوگرام (Pictogram):نماد گرافیکی هشداردهنده (جمجمه برای سمیت، شعله برای اشتعال و…)
۲. Signal Word: واژه هشداردهنده مانند Danger یا Warning؛
۳. Hazard و Precautionary Statements: بیان ماهیت خطر و اقدامات پیشگیرانه.
در کارگاه‌ها الزام است که تمام ظروف شامل مواد خطرناک — حتی بطری انتقال کوتاه‌مدت — دارای برچسب GHS باشند تا در شرایط اضطراری اطلاعات فوری در دسترس باشد.
پسماندهای شیمیایی باید بر اساس نوع، حالت فیزیکی و مقدار مدیریت شوند.
اصول دفع شامل سه مرحله است:
۱. جداسازی در مبدأ: به‌هیچ‌وجه نباید پسماندها مخلوط شوند.
۲. بسته‌بندی و برچسب‌گذاری: هر ظروف باید دارای نام ماده، تاریخ و کلاس خطر باشد.
۳. تحویل به پیمانکار مجاز محیط‌زیست: شرکت باید گواهی دفع ایمن از سازمان محیط‌زیست دریافت کند.
در صورت عدم رعایت این موارد، مسئول ایمنی طبق ماده ۹۳ قانون کار و بندهای قانون حفاظت از محیط‌زیست ایران، پاسخ‌گو خواهد بود.
در صورت وقوع نشت یا آتش‌سوزی، تیم واکنش اضطراری (ERT) باید بر اساس Emergency Response Plan (ERP) ازپیش تدوین‌شده اقدام کند.
مطابق با مدل NFPA 471/472، ساختار واکنش به مواد خطرناک شامل مراحل زیر است:
۱. شناسایی نوع ماده و محدوده خطر؛
۲. ایمن‌سازی صحنه، قطع برق و تهویه؛
۳. اعلام عمومی و تخلیه منطقه؛
۴. استفاده از تجهیزات EOD و ضدنشت؛
۵. کنترل آتش با مواد سازگار (کف، پودر خشک و…)؛
۶. ارزیابی آلودگی و عملیات پاک‌سازی نهایی (Decontamination).
مسئول ایمنی موظف است تمرین‌های ادواری شبیه‌سازی نشت مواد شیمیایی را حداقل دوبار در سال اجرا کند و گزارش آن را نگهداری کند.
– ISO 45001 بند ۸.۱.۴: الزام به کنترل مواد خطرناک ازطریق حذف، جایگزینی یا کنترل مهندسی.
ILO Convention 170 (Chemical Safety): کارفرما باید شناسایی خطرات شیمیایی و آموزش کارگران را تضمین کند.
– ISO 14001 بند ۶.۱.۳: هم‌راستایی مدیریت مواد خطرناک با هدف‌های زیست‌محیطی سازمان.
– ILO-OSH 2001 بند ۳.۱۰: ایجاد ارتباط مستقیم بین مدیریت ایمنی و مدیریت سلامت برای مواد شیمیایی و زیستی.
در ایران، مصوبه شورای عالی حفاظت فنی در سال ۱۴۰۱ الزام به تدوین «دفترچه شناسایی مواد خطرناک» را برای تمامی کارگاه‌های دارای مواد شیمیایی صادر کرده است.
تحول دیجیتال در HSE امکان ردیابی آنلاین مواد را فراهم کرده است. برخی فناوری‌های نوین عبارت‌اند از:
۱. HSE Smart Inventory Systems: پایش خودکار ورود و خروج مواد و بارکدینگ خطر.
۲. IoT Sensors:شناسایی نشت گازها یا بخارات قابل اشتعال در زمان واقعی.
۳. AI-based Predictive Risk Models:تحلیل الگوهای مصرف مواد برای پیش‌بینی خطر.
۴. Blockchain Waste Tracking: رهگیری زنجیره دفع پسماندهای شیمیایی و جلوگیری از جعل گواهی دفع.
۵. Mobile SDS Applications: دسترسی لحظه‌ای کارکنان به برگه‌های اطلاعات ایمنی از طریق QR-Code.
مسئول ایمنی باید از این ابزارهای نو برای افزایش شفافیت و پاسخگویی استفاده کند.
چالش‌های رایج در صنایع کشور در حوزه مواد خطرناک عبارت‌اند از:
۱. استفاده از مواد بدون برگه اطلاعات ایمنی معتبر؛
۲. کمبود فضای استاندارد انبارش؛
۳. نداشتن نظام یکپارچه ثبت و رهگیری پسماندها؛
۴. فقدان آموزش کافی کارگران در خواندن برچسب GHS؛
۵. تعارض میان مقررات وزارت کار و محیط‌زیست.
راهکارهای پیشنهادی:
– تدوین پایگاه ملی SDS فارسی توسط وزارت کار؛
– الزام بیمه مسئولیت مدنی برای کارگاه‌های دارای مواد خطرناک؛
– اجرای نظام بازرسی مبتنی بر ریسک (Risk-Based Inspection)؛
– آموزش گام‌به‌گام مبتنی بر شبیه‌سازی VR برای کار با مواد شیمیایی خطرناک؛
– مشارکت واحدهای طب کار و ایمنی در ارزیابی مواجهه و معاینات مکمل.
مدیریت ایمن مواد خطرناک پیوند مستقیم با سلامت شغلی، حفاظت محیط‌زیست و پایداری سازمان دارد. غفلت از آن می‌تواند منجر به خسارات جبران‌ناپذیر انسانی، زیست‌محیطی و اقتصادی گردد.
نقش مسئول ایمنی در این میان نه صرفاً اجرایی بلکه راهبردی و نظارتی است؛ او باید چرخه‌ای شفاف و قابل‌ردیابی از «ورود ماده تا دفع نهایی» ایجاد کند، فرهنگ شیمی ایمن را گسترش دهد و تضمین کند که هر ماده خطرناک در مسیر درست، با آموزش و تجهیزات کافی مدیریت شود.
✅ این فصل هشتم مطابق استاندارد پرامپت اجرایی مقاله وردپرسی ۲۰۲۵ مدیرنوین، به‌صورت متن خام تحلیلی تدوین گردید و شامل هیچ‌گونه داده سئویی، متادیتا یا نشانه‌گذاری نیست.
در فصل نهم، وارد حوزه نظام پایش و کنترل پیمانکاران در حوزه HSE و مسئولیت‌های قانونی کارفرما و ناظر ایمنی خواهیم شد که در ادامه زنجیره ایمنی سازمانی تبیین می‌شود.
در ساختارهای امروزی تولید و خدمات، بخش قابل‌توجهی از فعالیت‌های اجرایی به پیمانکاران واگذار می‌شود. این واگذاری اگر بدون نظام کنترل و پایش مؤثر صورت گیرد، یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای ایمنی سازمان خواهد بود؛ زیرا کارگران پیمانکار اغلب خارج از سیستم رسمی آموزش و نظارت سازمان مادر فعالیت می‌کنند.
در چارچوب قانون کار ایران و استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 45001، ILO-OSH 2001 و OHSAS 18001، مسئول ایمنی و کارفرما مکلف‌اند به‌صورت مستقیم و غیرقابل‌انتقال، ایمنی کارگاه و کلیه فعالیت‌های پیمانکاران را تضمین کنند. فصل حاضر به‌صورت تحلیلی، نظام‌های نظارتی، مسئولیت‌های حقوقی، ابزارهای پایش عملکرد HSE پیمانکاران و سازوکار ارزیابی انطباق آنان با الزامات ایمنی و بهداشت حرفه‌ای را بررسی می‌کند.
پیمانکاران به‌عنوان نهادهای اجرایی وابسته یا مستقل، جزء اجتناب‌ناپذیر زنجیره تولید و نگهداری محسوب می‌شوند. با این حال، حضور آنان در محیط کار، خطرات جدیدی را به سازمان وارد می‌کند:
– نبود هماهنگی کامل بین سیستم ایمنی سازمان و پیمانکار؛
– تفاوت در سطح آموزش و فرهنگ ایمنی؛
– استفاده از تجهیزات غیراستاندارد یا فرسوده؛
– فشارهای زمانی برای تکمیل پروژه که منجر به بی‌توجهی به اصول ایمنی می‌شود.
به همین دلیل، مسئول ایمنی باید پیمانکار را به‌عنوان بخشی از ساختار HSE سازمان تلقی کرده و بر کلیه مراحل فعالیت او نظارت مؤثر داشته باشد.
مطابق ماده ۹۱ قانون کار ایران، کارفرما مسئول اجرای کلیه موارد حفاظتی و بهداشتی برای کارکنان است. این مسئولیت حتی در صورت واگذاری کار به پیمانکار، قابل‌انتقال نیست.
بر اساس آیین‌نامه حفاظت فنی و بهداشت کار، پیمانکار ملزم به رعایت تمامی مقررات ایمنی و بهداشت محیط کار است، اما کارفرما باید پیش از شروع پروژه، شرایط اجرای این الزامات را کنترل کند.
از دیدگاه بین‌المللی،
– ILO Convention 155(ایمنی و بهداشت در کار) تصریح می‌کند که مسئولیت اصلی حفظ ایمنی کارگران – اعم از دائم یا قراردادی – بر عهده کارفرمای اجرایی است.
– ISO 45001 بند ۸.۱.۴.۳ الزام می‌کند سازمان هنگام برون‌سپاری، نوع کنترل و نظارت بر فعالیت‌های پیمانکار را مشخص و مستند سازد.
بنابراین، مسئول ایمنی نه‌تنها ناظر فنی است، بلکه نقش حقوقی در ایجاد انطباق میان الزامات قانونی و عملیات پیمانکار دارد.
نظارت بر پیمانکاران در حوزه HSE دارای چرخه‌ای مشخص است که شامل چهار مرحله اصلی می‌شود:
پیش از امضای قرارداد، باید ارزیابی توان ایمنی پیمانکار (Pre-Qualification) انجام شود. مؤلفه‌های این ارزیابی عبارت‌اند از:
– گواهینامه‌های معتبر HSE-MS یا ISO 45001؛
– سابقه حوادث در سه سال گذشته؛
– تعداد کارکنان آموزش‌دیده در ایمنی؛
– میزان تجهیز کارگاه به وسایل حفاظت فردی؛
– وجود واحد ایمنی مستقل در ساختار پیمانکار.
نتیجه این ارزیابی در قالب «فرم صلاحیت HSE پیمانکار» ثبت و در پرونده پروژه نگهداری می‌شود.
در طول عملیات، مسئول ایمنی باید به‌صورت روزانه بر عملکرد پیمانکار نظارت داشته باشد. محورهای ارزیابی عبارت‌اند از:
– رعایت دستورالعمل‌های ایمنی و بهداشت؛
– پایبندی به مجوزهای کاری (Work Permits)؛
– رفتار ایمن کارکنان پیمانکار؛
– کنترل ابزار و مواد مصرفی؛
– گزارش‌دهی منظم حوادث و شبه‌حادثه‌ها.
به‌صورت هفتگی یا ماهانه، باید شاخص‌های عملکردی پیمانکار در قالب KPIهای HSE بررسی شود. از شاخص‌های مهم:
– نرخ تکرار حادثه (Incident Frequency Rate)
– درصد مشارکت کارکنان در گزارش خطر
– وضعیت آموزش‌های الزامی
– میزان انطباق تجهیزات با استاندارد
پس از پایان پروژه، گزارشی جامع از وضعیت ایمنی پیمانکار تهیه می‌شود و در صورت انطباق کامل، گواهی رضایت‌نامه ایمنی صادر می‌گردد؛ در غیر این صورت، پیمانکار در لیست نظارت ویژه قرار می‌گیرد.
مسئول ایمنی باید در تنظیم قرارداد پیمانکار، بندهای ایمنی و بهداشت را به‌صورت شفاف درج کند؛ از جمله:
– الزام پیمانکار به اجرای مقررات ایمنی مطابق آیین‌نامه وزارت کار؛
– تعهد پیمانکار به آموزش کامل کارکنان پیش از ورود به کارگاه؛
– ارائه گزارش‌های ایمنی به‌صورت هفتگی؛
– حق نظارت کارفرما بر تمامی امور HSE پیمانکار؛
– ضمانت اجرای تخلف (کسر مبلغ یا فسخ قرارداد).
علاوه بر آن، مسئول ایمنی مدیریت صدور مجوزهای کاری (Work Permit) را برعهده دارد، به‌ویژه برای فعالیت‌های پرخطر نظیر کار گرم، کار در ارتفاع، فضای محدود، و جوشکاری در مخازن. هیچ فعالیت پیمانکاری نباید بدون مجوز ایمنی شروع شود.
در پروژه‌های متوسط و بزرگ، پیمانکار موظف است مسئول HSE اختصاصی معرفی کند تا ارتباط مستقیم با واحد ایمنی کارفرما برقرار شود.
این ارتباط باید در قالب جلسات رسمی، گزارش‌های روزانه، و ارزیابی‌های مشترک صورت گیرد.
توصیه ساختاری:
این روش باعث به‌روزرسانی فوری اطلاعات و جلوگیری از فاصله میان واحدها در تصمیم‌گیری ایمنی می‌شود.
بازرسی (Inspection) و ممیزی (Audit) دو ابزار اصلی کنترل کیفیت ایمنی پیمانکاران هستند.
ممیزی فرآیندی سیستماتیک برای اندازه‌گیری عملکرد موجود نسبت به الزامات تعیین‌شده است.
محورهای ممیزی پیمانکار عبارت‌اند از:
– ساختار مدیریت HSE پیمانکار؛
– انطباق با مقررات وزارت کار و محیط‌زیست؛
– توانایی پاسخ به شرایط اضطراری؛
– آموزش کارکنان؛
– سطح بهداشت محیط کار؛
– تجهیزات ایمنی فردی و گروهی.
در بازرسی حضوری، مسئول ایمنی باید از تجهیزات، تابلوها، مواد، نحوه کار، مسیرهای فرار و تمرین‌های اضطراری پیمانکار بازدید کند.
بازرسی‌ها باید بر اساس چک‌لیست حفاظت فنی وزارت کار انجام گرفته و نتیجه آنها در پرونده ایمنی پیمانکار ثبت شود.
مطابق ماده ۸۵ قانون کار، کارفرما مسئول مستقیم حفظ سلامت و ایمنی تمامی کارگران است، حتی اگر آنها تحت قرارداد پیمانکاری باشند.
بر اساس تبصره ماده ۹۱، کارفرما موظف است نحوه اجرای مقررات حفاظتی را از پیمانکار نظارت کند و در صورت تخلف، مسئولیت جبران خسارت بر عهده او خواهد بود.
به بیان حقوقی، سه نوع مسئولیت قابل‌طرح است:
۱. مسئولیت مستقیم (Direct Liability): برای کارکنان خود کارفرما.
۲. مسئولیت مشارکتی (Joint Liability): برای کارکنان پیمانکار در محل کارفرما.
۳. مسئولیت نظارتی (Supervisory Liability): در صورت کوتاهی در کنترل پیمانکار.
هرگونه حادثه ناشی از عدم اجرای استانداردهای ایمنی توسط پیمانکار، در نهایت در گزارش بازرسی وزارت کار به نام کارفرمای اصلی ثبت خواهد شد.
در بند ۸.۱.۴.۳ این استاندارد، سازمان ملزم است ریسک‌هایی را که از فعالیت‌های پیمانکاران حاصل می‌شود، شناسایی و کنترل کند.
فرآیند ارزیابی شامل سه مرحله کلیدی است:
– Risk Assessment of Outsourced Processes (ارزیابی خطر فرآیندهای برون‌سپاری‌شده)
– Determination of Control Type (تعیین سطح کنترل موردنیاز)
– Monitoring and Review (پایش و بازنگری مستمر).
در عمل، سازمان‌های بزرگ از ابزارهایی چون Contractor HSE Scorecard استفاده می‌کنند که به‌صورت عددی میزان انطباق پیمانکار را مشخص می‌نماید.
برای سنجش عملکرد ایمنی پیمانکار، شاخص‌های کمی و کیفی باید تعریف شوند. مهم‌ترین شاخص‌ها عبارت‌اند از:
بر اساس نتایج این شاخص‌ها، سازمان می‌تواند پیمانکاران سطح A، B یا C را طبقه‌بندی کند و انتخاب‌های بعدی را بر اساس عملکرد ایمنی گذشته انجام دهد.
در صورت وقوع تخلف، مسئول ایمنی باید سازوکار زیر را اجرا کند:
۱. ثبت تخلف در فرم انضباطی HSE؛
۲. اعلام کتبی هشدار و مهلت اصلاح (معمولاً ۷۲ ساعت)؛
۳. تعلیق فعالیت در صورت خطر فوری؛
۴. بررسی مشترک توسط کمیته حفاظت فنی؛
۵. گزارش به مراجع نظارتی وزارت کار در صورت تکرار تخلف.
مطابق آیین‌نامه حفاظت فنی، اگر تخلف پیمانکار منجر به حادثه شود، کارفرما نیز به‌عنوان شریک حقوقی مسئول شناخته می‌شود و ملزم به جبران خسارت یا پرداخت دیه خواهد بود.
یکی از ضعف‌های نظام HSE کشور، نبود آموزش کافی ویژه پیمانکاران است. بر اساس الزامات ماده ۲۰ آیین‌نامه آموزش ایمنی، کارفرما باید:
– دوره آموزشی عمومی ایمنی را برای همه نیروهای پیمانکار پیش از شروع کار برگزار کند؛
– به‌روزرسانی آموزش، حداقل هر شش‌ماه برای پیمانکارهای فعال؛
– ارزیابی نتیجه آموزش از طریق آزمون یا مانور عملی؛
– ثبت ساعت آموزش در سامانه داخلی سازمان برای پایش انطباق.
تجربه موفق شرکت‌های نفتی و معدنی ایران نشان می‌دهد که مشارکت پیمانکاران در کمپین‌های فرهنگی ایمنی («هفته ایمنی»، «جشنواره رفتار ایمن») تأثیر قابل‌توجهی در کاهش حوادث داشته است.
کمیته حفاظت فنی کارگاه، به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت کار در واحدها، مسئول است:
– تصویب دستورالعمل‌های HSE پیمانکاران؛
– بررسی گزارش‌های تخلف؛
– ارزیابی نتایج ممیزی‌ها؛
– پیشنهاد اقدامات اصلاحی و تشویقی؛
– برگزاری جلسات مشترک ایمنی پیمانکاران.
مسئول ایمنی باید گزارش‌های عملکرد پیمانکاران را هر سه ماه یک‌بار به کمیته ارائه دهد تا در صورت نیاز، اصلاحات ساختاری در قراردادها یا رویه‌های کاری انجام گیرد.
مدیریت دیجیتال ریسک پیمانکاران با ظهور فناوری‌های نو امکان‌پذیر شده است:
– HSE Digital Dashboards: نمایش لحظه‌ای شاخص‌های عملکرد پیمانکاران؛
– RFID Safety Tag System: کنترل ورود افراد مجاز به محل‌های پرخطر؛
– AI Prediction Models: پیش‌بینی احتمال وقوع حادثه بر اساس سابقه و رفتار ایمن؛
– Cloud-based Inspection Reports: گزارش بازرسی‌ها در فضای ابری برای شفاف‌سازی فوری.
در پروژه‌های ملی مانند نفت و گاز، برخی شرکت‌ها سامانه «پایگاه جامع ارزیابی پیمانکاران HSE» راه‌اندازی کرده‌اند تا تمام اطلاعات ممیزی، شاخص‌ها و گزارش‌ها در بستر واحد ثبت شود.
در این فصل تبیین شد که پیمانکاران حلقه حیاتی در زنجیره ایمنی سازمانهستند، اما در عین حال می‌توانند به منبع بالقوه خطر تبدیل شوند، اگر نظام نظارت علمی و مبتنی بر داده بر آنان حاکم نباشد.
مسئول ایمنی و کارفرما موظف‌اند با اجرای نظام‌های:
۱. ارزیابی پیش از قرارداد،
۲. نظارت حین اجرا،
۳. پایش عملکرد و ممیزی،
۴. رسیدگی ساختاری به تخلفات،
ایمنی تمامی کارکنان و پیمانکاران را تضمین کنند.
پایش مستمر و فرهنگ‌سازی مشارکتی، کلید موفقیت در مدیریت یکپارچه پیمانکاران است. سازمان‌هایی که پیمانکار را نه به عنوان «خارج از سیستم»، بلکه «عضو فعال نظام ایمنی» می‌بینند، کمترین نرخ حادثه و بیشترین بهره‌وری را خواهند داشت.
در فصل دهم، به بررسی مدیریت زیست‌محیطی در کارگاه‌ها، کنترل پسماند، آلودگی و تعهدات قانونی مسئول ایمنی در حوزه محیط زیست صنعتی پرداخته خواهد شد تا ارتباط میان ایمنی انسانی و پایداری زیست‌محیطی روشن گردد.
ایمنی حرفه‌ای و حفاظت از سلامت کارگران، بدون توجه به محیط‌زیست پیرامونی، تصویری ناقص از مفهوم «کار ایمن و پایدار» ارائه می‌دهد. در دهه‌های اخیر، محورهای HSE (ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست) با هدف ایجاد هم‌افزایی بین ملاحظات انسانی و اکولوژیکی، در چارچوب واحد مورد توجه سازمان‌های جهانی از جمله ILO و UNEP قرار گرفته‌اند. در زمینه قانون کار ایران نیز، مسئول ایمنی علاوه بر وظایف حفاظتی کار، مکلف به نظارت بر جلوگیری از آلودگی‌های زیست‌محیطی، کنترل پسماندها، مصرف بهینه منابع، رعایت حدود مجاز انتشار و تعامل با مراجع زیست‌محیطی کشور است.
در فصل حاضر، جایگاه محیط‌زیست صنعتی در نظام ایمنی کشور، الزامات قانونی و مقررات ملی، نقش سازمانی مسئول ایمنی، فرآیند ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA)، مدیریت پسماند، پساب، آلودگی هوا و خاک، و روابط سازمانی بین وزارت کار، سازمان حفاظت محیط‌زیست و کارفرما تشریح می‌شود.
در نظام بین‌المللی، مفهوم HSE سه پایه اصلی دارد: Health، Safety و Environment. محیط‌زیست در این ساختار به‌عنوان «محیط فیزیکی اطراف انسان و تأثیرپذیر از فعالیت‌های صنعتی» تعریف می‌شود. در نظام ملی ایران، مسئول ایمنی غالباً مسئول مستقیم H و S است؛ اما بر اساس ضوابط مشترک با سازمان محیط‌زیست، باید در بخش E نیز نظارت و هماهنگی داشته باشد.
در نتیجه، رفتار ایمن تنها به کارگر محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار سازمان با طبیعت نیز تسری می‌یابد. حذف یا بی‌توجهی به E منجر به بروز خطرات ثانویه، مانند آلودگی شیمیایی، آتش‌سوزی‌های ناشی از پسماندهای فرار، یا آسیب‌های درازمدت به سلامت عمومی خواهد شد.
چارچوب حقوقی حفاظت محیط‌زیست در محیط‌های کاری از چند منبع اصلی گرفته می‌شود:
مواد ۸۵ تا ۹۵ قانون کار، کارفرما را ملزم می‌کند از هرگونه فعالیتی که سلامت انسان یا محیط پیرامونی را به خطر می‌اندازد جلوگیری کند. هرچند به‌صورت مستقیم از واژه «محیط‌زیست» استفاده نشده، اما در تفسیر موسع، کارفرما و مسئول ایمنی مکلف به پیشگیری از آلودگی محیطی نیز هستند.
این قانون، مبنای اصلی نظارت بر آلاینده‌هاست. ماده ۱۵ این قانون صراحت دارد که هرگونه تخلیه فاضلاب، زباله، دود یا هر نوع آلاینده دیگر در محیط باید با مجوز و نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام گیرد. از دید اجرایی، مسئول ایمنی رابط قانونی کارگاه با سازمان مذکور است.
براساس ماده ۷، تولیدکننده پسماندهای صنعتی و ویژه موظف است طرح مدیریت پسماند را تهیه و تصویب کند. وظیفه تدوین، اجرا و پایش این طرح در کارگاه با همکاری مسئول ایمنی انجام می‌شود.
استاندارد ISO 14001چارچوب سیستماتیک برای استقرار مدیریت زیست‌محیطی در سازمان‌ها را ارائه می‌دهد. مسئول ایمنی در کارگاه‌های بزرگ نقش ناظر پیاده‌سازی این سیستم را دارد.
مسئول ایمنی، اگرچه عنوان رسمی «مسئول محیط‌زیست» را ندارد، اما بر اساس شرح وظایف مشترک ابلاغی وزارت کار و شورای عالی حفاظت فنی، ملزم است:
– آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های کاری را شناسایی و اعلام نماید؛
– از رهاسازی مواد زائد خطرناک جلوگیری کند؛
– در زمان صدور مجوز فعالیت، ملاحظات زیست‌محیطی را لحاظ کند؛
– در پروژه‌های توسعه‌ای، مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی را پیگیری نماید؛
– گزارش‌های زیست‌محیطی دوره‌ای را به مدیریت و در صورت لزوم به مراجع قانونی ارسال کند؛
– دستور توقف فوری فعالیت آلاینده را در شرایط اضطرار صادر نماید.
از این رو، مسئول ایمنی در عمل نقش محور هماهنگی بین بخش‌های فنی، تولیدی و زیست‌محیطی سازمان را ایفا می‌کند.
ارزیابی اثرات زیست‌محیطی یکی از ابزارهای کلیدی پیشگیری از آلودگی است. این فرآیند، اثرات بالقوه یک طرح صنعتی بر محیط را پیش از اجرای آن بررسی می‌کند.
۱. غربالگری: تشخیص نیاز یا عدم نیاز پروژه به EIA.
۲.شناسایی اثرات: تعیین نوع و شدت آلودگی‌ها (خاک، آب، هوا، صوت، اکوسیستم).
۳. پیشنهاد اقدامات کنترلی: تدوین راهکارهای فنی برای حذف یا کاهش اثرات.
۴. تهیه گزارش EIA: مستند علمی شامل وضعیت پایه، پیش‌بینی آثار و برنامه نظارت.
۵. نظارت پس از اجرا:کنترل انطباق نتایج عملی با پیش‌بینی‌ها.
– مشارکت در جمع‌آوری داده‌های میدانی؛
– پایش منابع آلاینده در حین بهره‌برداری؛
– پیگیری اجرای توصیه‌های مندرج در گزارش؛
– برقراری ارتباط میان کارفرما و نهادهای نظارتی.
یکی از وظایف حیاتی مسئول ایمنی، طراحی و نظارت بر چرخه کامل پسماندهاست — از تولید تا دفع یا بازیافت.
– پسماند عادی: مانند آشغال، بسته‌بندی یا ضایعات اداری.
– پسماند صنعتی: مواد ناشی از فرآیندهای تولیدی مثل گل حفاری، لجن رنگ، سرباره فلزی.
– پسماند ویژه و خطرناک: داراى ترکیبات سمی، خورنده یا اشتعال‌زا؛ مانند اسیدها، روغن‌های سوخته و باتری‌ها.
۱. کاهش در مبدا (Minimization): بازطراحی فرآیند برای تولید زباله کمتر.
۲. تفکیک در محل تولید: استفاده از برچسب‌های رنگی و ظروف مخصوص.
۳. بازیافت (Recycling): بازگشت مواد قابل مصرف به چرخه تولید.
۴. ذخیره‌سازی ایمن و موقت: طراحی انبار با تهویه مناسب، جداسازی مواد ناسازگار.
۵. حمل‌ونقل مجاز:با رعایت آیین‌نامه حمل مواد خطرناک.
۶. دفع نهایی: از طریق سازوکار مجاز (سوزاندن در کوره‌های دارای مجوز یا دفن در محل تعیین‌شده).
مسئول ایمنی باید مطمئن شود که تمام مراحل مطابق دستورالعمل‌های سازمان محیط‌زیست و شهرداری انجام می‌شود.
پساب‌های صنعتی یکی از منابع اصلی آلودگی‌های زیست‌محیطی در ایران محسوب می‌شوند. مسئول ایمنی باید اطمینان حاصل کند که تخلیه پساب‌ها تنها پس از تصفیه استاندارد انجام شود.
– BOD (نیاز بیوشیمیایی اکسیژن)
– COD (نیاز شیمیایی اکسیژن)
– pH و TSS
– فلزات سنگین (سرب، کروم، نیکل)
– نصب تصفیه‌خانه فاضلاب صنعتی؛
– پایش ماهانه کیفیت پساب؛
– جمع‌آوری و بازیافت آب در فرآیند تولید؛
– مستندسازی خروجی‌ها و ارسال به سازمان محیط‌زیست.
در کارگاه‌هایی که سوخت‌های فسیلی یا فرآیندهای احتراقی دارند، انتشار آلاینده‌های هوا به‌ویژه CO، SO₂، NOx و ذرات معلق یکی از موارد نظارت مسئول ایمنی است.
– فیلترهای پارچه‌ای و سیکلون‌ها برای گردوغبار؛
– اسکرابرها برای گازهای اسیدی؛
– بهینه‌سازی احتراق در دیگ‌ها؛
– پایش مداوم (Continuous Emission Monitoring).
پایش منظم توسط دستگاه‌های ثبت آنی، به کاهش خطرات شغلی و زیست‌محیطی کمک می‌کند و مستندسازی قانونی لازم در بازرسی‌های محیط‌زیست را تسهیل می‌نماید.
نشت نفت، روغن و مواد شیمیایی به خاک یکی از خطرات پنهان در کارگاه‌هاست که آثار بلندمدت دارد. مسئول ایمنی موظف است:
– محل‌های ذخیره سوخت را با حوضچه‌های جمع‌آوری ایمن‌سازی کند؛
– در صورت نشت، خاک آلوده را جمع‌آوری و به مراکز مجاز منتقل نماید؛
– سوابق نمونه‌برداری از خاک‌های آلوده را نگهداری کند؛
– از پوشش مناسب سطح زمین در محل کار با مواد قابل شست‌وشو استفاده کند.
بر اساس الزامات استانداردهای مدیریت، هر فعالیت زیست‌محیطی باید مستند شود.
مسئول ایمنی باید پرونده‌ای شامل موارد زیر نگهدارد:
– فهرست منابع آلاینده؛
– نتایج پایش هوا، آب و خاک؛
– مدارک حمل‌ونقل و دفع پسماند؛
– گواهی‌های انطباق محیط‌زیست (Environmental Compliance Certificates)؛
– گزارش‌های بازرسی دوره‌ای سازمان محیط‌زیست.
این سوابق در زمان بازرسی کار یا محیط‌زیست، مبنای اعتبارسنجی عملکرد کارگاه خواهند بود.
یکی از اصول کلیدی توسعه پایدار، مصرف بهینه انرژی و منابع آب است.
مسئول ایمنی در هماهنگی با واحد فنی باید:
– شاخص مصرف انرژی بر واحد تولید را پایش کند؛
– برنامه‌های تعمیر پیشگیرانه تجهیزات انرژی‌بر را پیگیری کند؛
– طرح‌های کاهش مصرف برق و گاز را اجرا کند؛
– در طرح‌های جدید، سیستم‌های بازیافت حرارت (Heat Recovery) را بررسی نماید.
در کنار حوادث انسانی، حوادث زیست‌محیطی مانند نشت مواد شیمیایی یا انفجار مخازن نیز باید در برنامه اضطراری کارگاه لحاظ شوند. مسئول ایمنی وظیفه دارد:
– سناریوهای نشت و آلودگی را در برنامه اضطراری بگنجاند؛
– تجهیزات مهار مانند پدهای جاذب، سد خاکی کوتاه، ماسه خشک و کف ایمن را فراهم کند؛
– کارکنان را برای واکنش سریع آموزش دهد؛
– حوادث زیست‌محیطی را ظرف ۲۴ ساعت به سازمان محیط‌زیست گزارش دهد.
در ساختار اجرایی کشور، دو مرجع مستقیماً با مسئول ایمنی در تماس‌اند:
۱. اداره کل بازرسی کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
۲. اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان
مسئول ایمنی باید هماهنگی دائمی بین دو نهاد برقرار سازد؛ به‌ویژه در مواردی که صدور مجوز بهره‌برداری یا ادامه فعالیت منوط به ارائه گزارش پایش محیط‌زیست است.
در پروژه‌های بزرگ، «کمیته مشترک ایمنی و محیط‌زیست» تشکیل می‌شود که مسئول ایمنی دبیر آن است و وظیفه جمع‌بندی اطلاعات، تصمیمات اجرایی و ارسال دوره‌ای گزارش‌ها به نهادهای ناظر را دارد.
پیاده‌سازی ISO 14001، چارچوبی استاندارد برای ایجاد فرهنگ محیط‌زیستی در کارگاه است. مسئول ایمنی باید مراحل زیر را هدایت کند:
۱. شناسایی جنبه‌ها و اثرات محیط‌زیستی فعالیت‌ها
۲. تعیین اهداف و برنامه‌های بهبود
۳. مستندسازی روش‌های اجرایی و دستورالعمل‌ها
۴. آموزش کارکنان در خصوص حفاظت محیط‌زیست
۵. پایش عملکرد و ممیزی داخلی
۶. بازنگری مدیریت و بهبود مستمر (Continuous Improvement)
اجرای این سیستم ضمن کاهش ریسک‌های قانونی، مزیت رقابتی برای سازمان فراهم می‌کند و معیار معتبری نزد مشتریان و نهادهای دولتی محسوب می‌شود.
موفقیت در مدیریت محیط‌زیست صنعتی وابسته به آگاهی همه کارکنان است. آموزش باید در سه سطح انجام گیرد:
– سطح عمومی: آشنایی تمام کارکنان با اهداف و قوانین محیط‌زیست؛
– سطح تخصصی: آموزش مسئولان فنی، تعمیرات، و پیمانکاران؛
– سطح مدیریتی:تحلیل اقتصادی اثرات آلودگی و اهمیت تصمیمات سبز.
همچنین، اجرای برنامه‌های فرهنگ‌ساز مانند «روز سبز کارگاه»، «مسابقات ایده‌های کاهش آلودگی» یا «کمپین بدون زباله» موجب شکل‌گیری رفتار زیست‌محیطی پایدار در میان کارکنان می‌شود.
در صورت بروز تخلف زیست‌محیطی، علاوه بر کارفرما، مسئول ایمنی نیز ممکن است به دلیل ترک نظارت یا بی‌احتیاطی، مشمول پیگرد اداری گردد.
طبق ماده ۹ قانون حفاظت محیط‌زیست، هر شخصی که عمداً یا بر اثر سهل‌انگاری موجب آلودگی محیط گردد، موظف به جبران خسارت خواهد بود. همچنین، در قوانین کیفری جرایم زیست‌محیطی، برخی موارد مجازات حبس را نیز شامل می‌شوند.
به همین دلیل، مسئول ایمنی باید تمامی اقدامات خود را مستند کند تا در صورت بررسی قضایی، مدارک فنی برای احراز انجام وظیفه قانونی وجود داشته باشد.
سه بعد اصلی توسعه پایدار عبارت‌اند از: اقتصادی، اجتماعی، و زیست‌محیطی. مسئول ایمنی در حوزه محیط‌زیست صنعتی، نگهدارنده محور سوم است؛ او تضمین می‌کند که رشد تولید، منجر به انهدام اکولوژیک نشود.
در کارگاه‌های مدرن، شاخص‌هایی مانند «ردپای کربنی»، «شدت مصرف انرژی» و «نسبت بازیافت پسماند» معیار ارزیابی عملکرد زیست‌محیطی محسوب می‌شوند. پایش منظم این شاخص‌ها جزئی از وظایف مدیریت ایمنی شده است.
در نظام HSE نوین، حفاظت محیط‌زیست نه‌تنها یک وظیفه اخلاقی بلکه یک تعهد قانونی و مدیریتی است. مسئول ایمنی باید با رویکردی جامع، تمام جنبه‌های زیست‌محیطی فعالیت کارگاه را شناسایی، کنترل و مستندسازی کند.
او پل ارتباطی میان صنعت و طبیعت است: تضمین‌کننده استمرار تولید بدون تخریب منابع زیست‌کره.
مدیریت پسماند، کنترل پساب‌ها، پایش آلودگی هوا، و اجرای استانداردهای ISO 14001، ابزارهایی هستند که این رسالت را عینیت می‌بخشند.
در فصل یازدهم، محور تمرکز بر مدیریت انرژی، بهره‌وری و اقتصاد ایمنی خواهد بود؛ یعنی چگونگی تبدیل الزامات HSE به ارزش اقتصادی و مزیت رقابتی در محیط‌های صنعتی ایران.
مدیریت انرژی و اقتصاد ایمنی دو ستون اساسی در تحقق پایداری صنعتی محسوب می‌شوند. اگر ایمنی و بهره‌وری در تقابل دیده شوند، نتیجه آن رکود و حوادث است؛ اما اگر ایمنی به‌عنوان بخشی از فرایند تولید و فلسفه اقتصادی سازمان نگریسته شود، تبدیل به منبع سود و رقابت می‌شود.
در دنیای امروز، صنایع نه‌تنها به میزان تولید بلکه به «کیفیت و هزینه انرژی مصرفی برای هر واحد ایمن تولید» سنجیده می‌شوند. این فصل پیوند میان انرژی، ایمنی و بهینه‌سازی اقتصادی را در چارچوب قانون کار ایران، استانداردهای ISO 50001 و اصول اقتصاد ایمنی تبیین می‌کند و نقش مسئول ایمنی را به‌عنوان مدیر هماهنگ‌کننده میان حفظ سلامت، صرفه‌جویی منابع و مزیت رقابتی سازمان بررسی خواهد کرد.
ایمنی در صنایع ایران غالباً به‌صورت هزینه تلقی می‌شود؛ در حالی که از دید علمی، ایمنی نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدت برای کاهش زیان‌های مستقیم و غیرمستقیم است.
هزینه‌های مستقیم حوادث شامل خسارت به تجهیزات و درمان نیروی کار است؛ اما هزینه‌های غیرمستقیم مانند توقف تولید، افت روحیه کارکنان و کاهش اعتبار شرکت چندین برابر اثر دارند.
در مطالعات جهانی، هر یک ریال هزینه در ایمنی معمولاً بین سه تا ده ریال صرفه‌جویی اقتصادی ایجاد می‌کند. بنابراین، سیاستمداران و مدیران باید ایمنی را به‌عنوان جزء اصلی اقتصاد تولید امن تعریف نمایند.
در ایران، مدیریت انرژی و کاهش مصرف منابع در کنار الزامات ایمنی، دارای پشتوانه قانونی است:
– ماده ۵۰ قانون برنامه ششم توسعه کشور، صنایع را موظف به کاهش حداقل ده درصدی شدت مصرف انرژی تا پایان دوره برنامه کرده است.
– آیین‌نامه بهینه‌سازی مصرف انرژی در واحدهای صنعتی، تصویب ۱۳۸۲، شرکت‌ها را موظف به تعیین مسئول انرژی می‌کند.
– بر اساس مصوبه شورای عالی حفاظت فنی، مسئول ایمنی باید در جلسات برنامه‌ریزی مدیریت انرژی حضور فعال داشته باشد؛ زیرا کاهش مصرف انرژی اغلب با تغییر فرآیند و دمای کار همراه است و می‌تواند بر شرایط ایمنی اثر بگذارد.
مسئول ایمنی در این چارچوب موظف است هرگونه اقدام انرژی‌بر را از منظر خطرات گرمایی، الکتریکی، و فرآیندهای احتراقی بررسی کند تا توازن ایمنی و بهره‌وری حفظ شود.
«بهره‌وری ایمن» ترکیبی از بهره‌وری فنی و ایمنی انسانی است. شاخص کلیدی این مفهوم عبارت است از:
“حداکثر تولید با حداقل مصرف انرژی و صفر حادثه.”
در این تعریف، هر ساعت توقف ناشی از حادثه به‌منزله اتلاف انرژی محسوب می‌شود، چون منابع انسانی و ماشین‌آلات بدون خروجی مؤثر انرژی مصرف کرده‌اند.
بهره‌وری ایمن از سه اصل زیر تبعیت می‌کند:
۱. پیشگیری از ضایعات انسانی و تجهیزاتی؛
۲. بهینه‌سازی ورودی‌های فیزیکی (انرژی، مواد، زمان)؛
۳. پایش مستمر عملکرد از منظر کمی و کیفی.
برای تلفیق ایمنی و اقتصاد، سازمان‌ها باید شاخص‌های قابل‌سنجش تعریف کنند. نمونه‌هایی از شاخص‌های متداول:
این شاخص‌ها به مدیران اجازه می‌دهند اثر واقعی هزینه‌های ایمنی بر بهره‌وری و سودآوری را اندازه‌گیری کنند.
استاندارد ISO 50001 چارچوب مدیریت انرژی را تعریف می‌کند. این استاندارد با چرخه PDCA (Plan-Do-Check-Act) اداره می‌شود و در تعامل مستقیم با ISO 45001 (ایمنی و بهداشت) است.
– Plan: شناسایی جنبه‌های انرژی در فرآیند ایمن؛ تعیین اهداف صرفه‌جویی و کاهش خطرات ناشی از گرما و احتراق.
– Do: اجرای اصلاحات در تجهیزات، تهویه، پوشش‌های عایق، و آموزش کارکنان برای رفتار ایمن در مصرف انرژی.
– Check: پایش داده‌های انرژی، دما و نرخ ایمنی کارگاه‌ها.
– Act: ارتقای رویه‌ها برای هم‌زمانی کاهش انرژی و افزایش ایمنی.
مسئول ایمنی و مسئول انرژی باید به‌صورت مشترک «گزارش جامع HSE-Energy» تهیه و در جلسات بازنگری مدیریتی ارائه دهند.
تحلیل اقتصادی ایمنی یکی از ابزارهای تصمیم‌گیری در سطح مدیریت است. این تحلیل شامل ارزیابی مبلغ سرمایه‌گذاری برای افزایش ایمنی نسبت به مقدار کاهش آسیب یا زیان مالی است.
۱. هزینه سرمایه‌گذاری ایمنی: تجهیزات حفاظتی، آموزش، ممیزی، پایش.
۲. منافع مالی حاصل از کاهش خسارت: صرفه‌جویی در توقف تولید، هزینه درمان، بیمه.
۳. ارزش غیرمالی:افزایش بهره‌وری انسانی، اعتماد اجتماعی و اعتبار برند.
نتایج این تحلیل معمولاً به شکل نمودار «نقطه تعادل هزینه ایمنی» بیان می‌شود که نشان می‌دهد از چه سطحی، سرمایه‌گذاری بیشتر دیگر بازده اضافی ندارد.
مدل‌های زیر به سازمان‌ها در تصمیم‌گیری اقتصادی کمک می‌کنند:
شامل جمع‌بندی تمامی زیان‌های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از حادثه است. این مدل در صنایع نفت، سیمان و فولاد ایران کاربرد گسترده دارد.
بر نرخ بازگشت سرمایه پیشگیرانه تمرکز دارد؛ اگر نسبت هزینه جلوگیری به هزینه حادثه کمتر از ۲۰٪ باشد، اقدام پیشگیرانه توجیه اقتصادی دارد.
ترکیب داده‌های حادثه، ساعات کار، خروجی تولید و انرژی مصرفی برای شناسایی رابطه بین آموزش ایمنی و نرخ مصرف انرژی.
با تخصص یافتن صنایع، مسئول ایمنی باید به سطحی از آشنایی فنی با مهندسی انرژی دست یابد. وظایف کلیدی او عبارت‌اند از:
– ارزیابی خطرات الکتریکی و حرارتی در سیستم‌های قدرت و بخار؛
– تطبیق ایمنی دستگاه‌ها با استاندارد مصرف انرژی؛
– نظارت بر سیستم تهویه و جلوگیری از اتلاف گرما و سرما؛
– بررسی ایمن کارکرد ماشین‌آلات در ساعات اوج مصرف انرژی؛
– مشارکت در طراحی برنامه‌های «تولید پاک» (Cleaner Production) و «کار سبز» (Green Job) که در اسناد ملی پایدار مطرح شده‌اند.
در ساختار یک سازمان مدرن، سه سیستم مدیریتی با هم تلفیق می‌شوند:
۱. ISO 45001 (ایمنی و سلامت شغلی)
۲. ISO 14001 (مدیریت زیست‌محیطی)
۳. ISO 50001 (مدیریت انرژی)
مدیریت یکپارچه این سه، موجب حذف رویه‌های تکراری، صرفه‌جویی منابع و افزایش کارایی کلی می‌شود.
مثلاً کاهش مصرف گاز در کوره‌های صنعتی علاوه بر صرفه‌جویی اقتصادی، منجر به کاهش دما و ضریب حادثه می‌گردد.
مسئول ایمنی نقش هماهنگ‌کننده و ناظر تطبیق در این ساختار دارد تا هر اقدام صرفه‌جویانه با الزامات ایمنی و محیط‌زیستی مقاوم باشد.
تغییر الگوی مصرف انرژی بدون تغییر فرهنگی ممکن نیست. آموزش رفتار انرژی‌محور همان اندازه اهمیت دارد که آموزش رفتار ایمنی.
مسئول ایمنی باید با اجرای برنامه‌هایی مانند «کمپین مصرف هوشمند»، «روز بدون تلف برق» و «مانور ایمن انرژی» آگاهی کارکنان را ارتقا دهد.
رفتارهای ساده‌ای مانند خاموش کردن تجهیزات غیرضروری، استفاده از نور طبیعی و تنظیم حرارت اداری نه‌تنها مصرف را کاهش می‌دهد بلکه به ایمنی الکتریکی و رفاه کار نیز کمک می‌کند.
در رویکرد جهانی، مفهوم اقتصاد ایمنی بخشی از «مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها» است. بنگاه‌های صنعتی باید در گزارش‌های CSR خود، سرمایه‌گذاری‌های ایمنی، کاهش مصرف انرژی و اقدامات محیط‌زیستی را اعلام کنند.
در ایران، شرکت‌های دارای گزارش شفاف HSE و انرژی از امتیازات مالیاتی و تسهیلات بانکی برخوردار می‌شوند. این رویه نه‌تنها پاداش قانونی بلکه یک ابزار برندینگ صنعتی محسوب می‌شود.
روند بومی‌شدن اقتصاد ایمنی در ایران با سه مانع اصلی روبه‌روست:
۱. نگاه هزینه‌ای مدیران سنتی به ایمنی؛
۲. نبود آموزش میان‌رشته‌ای بین مهندسی ایمنی و اقتصاد صنعتی؛
۳. فقدان داده‌های آماری شفاف از هزینه‌های حوادث.
راهکارهای پیشنهادی:
– تشکیل واحد مستقل «تحلیل اقتصادی ایمنی» در شرکت‌ها؛
– ادغام دوره‌های آموزش HSE با دوره‌های مدیریت مالی؛
– استفاده از نرم‌افزارهای داخلی برای ثبت هزینه‌های ایمنی و انرژی؛
– ایجاد شاخص ملی اقتصاد ایمنی در سطح وزارت کار و وزارت صنعت.
در برخی صنایع، آمار رسمی نشان می‌دهد که اجرای طرح‌های ایمنی منجر به صرفه‌جویی چشمگیر شده است. نمونه‌ها:
– در کارخانه سیمان کرمان، نصب محافظ‌های جدید منجر به کاهش ۸٪ مصرف برق در سیستم انتقال شد.
– در پالایشگاه اصفهان، اصلاح مسیرهای لوله و کاهش نشتی، حدود ۴۵٪ کاهش مصرف بخار و ۲۳٪ کاهش احتمال حادثه حرارتی ایجاد کرد.
– در شرکت خودروسازی ساپکو، اجرای پروژه مدیریت انرژی ایمن، هزینه بیمه کارگری را ۲۰٪ کاهش داد.
این تجربیات مؤید آن است که انرژی و ایمنی دو پارامتر جدایی‌ناپذیر از کارایی صنعتی‌اند.
در این فصل، مفهوم هم‌افزایی بین **ایمنی، انرژی و اقتصاد تولید** به‌عنوان مبنای جدیدی برای مدیریت صنعتی پایدار تبیین شد.
مسئول ایمنی در عصر نوین تنها ناظر اجرای مقررات نیست، بلکه مدیر ارزش‌آفرینی است که با تحلیل داده‌های انرژی و ایمنی، راه‌های سودآور برای کاهش خطر و افزایش بهره‌وری را طراحی می‌کند.
مدیریت انرژی ایمن یعنی تولید با عقلانیت، نه اتلاف؛ و اقتصاد ایمنی یعنی سودآوری با حفظ سلامت انسان و محیط زیست.
در فصل دوازدهم، این رویکرد در سطح کلان به شکل مدیریت یکپارچه HSE و مسئولیت‌های راهبردی در سیاست‌گذاری سازمانی بررسی خواهد شد تا مسیر نهایی پیوند علم ایمنی با حکمرانی صنعتی ایران روشن گردد.
فصل پایانی این مجموعه، به ترسیم چشم‌انداز نهایی نقش مسئول ایمنی در بطن حکمرانی سازمانی و ارتباط آن با سه محور بنیادین توسعه پایدار می‌پردازد:
سلامت انسان، صیانت از محیط زیست و استمرار تولید.
در این سطح، مسئول ایمنی دیگر صرفاً یک کارشناس اجرایی نیست؛ بلکه به‌عنوان مدیر استراتژیک ریسک، اعتماد و تاب‌آوری سازمان شناخته می‌شود.
در این نگاه نوین، ایمنی از «انضباط کاری» فراتر رفته و به «فلسفه تصمیم‌گیری» در کل ساختار سازمان بدل می‌گردد. این تحول، موضوع اصلی فصل دوازدهم است.
حکمرانی HSE مجموعه‌ای از سازوکارهای نظام‌مند برای تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت در حوزه سلامت، ایمنی و محیط‌زیست است که با اصول شفافیت، پاسخگویی و مشارکت اجتماعی هم‌سویی دارد.
به‌عبارت دیگر، حکمرانی HSE، چارچوب سیاست‌گذاری کلان برای یکپارچگی تصمیمات اجرایی و اخلاقیدر سازمان است.
مدیریت HSE در سطح عملیاتی به اجرای دستورالعمل‌ها و کنترل خطرات می‌پردازد؛ اما حکمرانی HSE، تعیین راهبرد، تخصیص منابع و تعریف شاخص‌های کلان را بر عهده دارد.
در یک سازمان پیشرو، مسئول ایمنی باید در کمیته‌های سیاست‌گذاری مدیریت ریسک و توسعه پایدار حضور داشته باشد تا زاویه دید ایمنی در تمامی تصمیمات لحاظ گردد.
نظام یکپارچه HSE ترکیبی از سه حوزه مدیریتی است:
۱. بهداشت شغلی (Health): تمرکز بر سلامت فیزیکی و روانی کارکنان.
۲. ایمنی (Safety): کنترل خطرات فنی، فرآیندی و انسانی.
۳. محیط زیست (Environment): کاهش اثرات تولید و مصرف بر اکوسیستم.
یک نظام یکپارچه HSE پنج مؤلفه اصلی دارد:
– خط‌مشی متحد HSE: بیانگر ارزش‌های سازمان در برابر انسان و طبیعت.
– ساختار سازمانی هماهنگ: مرز مسئولیت هر واحد روشن و قابل پایش.
– فرایندهای یکپارچه: حذف دوباره‌کاری‌ها و تضاد بین ایمنی، تولید و محیط‌زیست.
– پایش و ممیزی جامع: تلفیق ممیزی‌های داخلی برای هر سه حوزه.
– بهبود مستمر:یادگیری سازمانی از رویدادها و اصلاح چرخه مدیریت ریسک.
تحول ایمنی در سازمان‌ها از مدل «انفعالی» (Reactive) به «پیش‌نگر» (Proactive) ضرورتی راهبردی است.
در ایمنی انفعالی، اقدام پس از حادثه صورت می‌گیرد؛ در حالی که ایمنی پیش‌نگر بر پیش‌بینی و حذف ریشه‌ای خطر پیش از وقوع حادثه تأکید دارد.
ویژگی‌های سازمان پیش‌نگر ایمنی عبارت‌اند از:
– تحلیل داده‌های تاریخی برای پیش‌بینی الگوهای خطر؛
– تخصیص بودجه بر اساس شاخص‌های پیشرو (Leading Indicators)؛
– توسعه فرهنگ یادگیری و نه سرزنش؛
– ارزیابی مستمر «بلوغ ایمنی» در سطوح مختلف.
در بسیاری از کشورها، مسئول ایمنی به سطح «مدیر ارشد ایمنی، سلامت و پایداری» (Chief HSE & Sustainability Officer) ارتقاء یافته است.
وظایف او شامل:
– مشارکت در تعیین استراتژی کلان شرکت؛
– مشاوره به مدیرعامل درباره ریسک‌های وجودی سازمان؛
– اتصال شاخص‌های HSE به شاخص‌های مالی و بهره‌وری؛
– ایفای نقش نماینده قانونی در تعامل با نهادهای دولتی و اجتماعی.
در ایران نیز ماده ۹۱ قانون کار و آیین‌نامه حفاظت فنی و بهداشت کار، بستر قانونی لازم برای این سطح از مسئولیت را فراهم کرده است؛ به شرط آنکه سازمان‌ها ساختار تصمیم‌گیری ایمنی را از سطوح پایین به سطح هیئت‌مدیره منتقل کنند.
دوران جدید HSE بدون داده و فناوری قابل تصور نیست. مسئول ایمنی باید بتواند از ابزارهای دیجیتال برای مدیریت ریسک استفاده کند.
– سامانه هوشمند HSE Management Dashboard: پایش آنی شاخص‌ها، رخدادها و انرژی مصرفی هر بخش.
– مدلسازی پیش‌بینی خطر با هوش مصنوعی: تحلیل داده‌های حادثه برای پیش‌بینی وقوع بعدی.
– ردیابی انرژی و آلودگی: ترکیب داده‌های محیط‌زیستی با داده‌های تولید.
– فناوری بلاک‌چین در شفافیت HSE: ثبت غیرقابل‌تحریف سوابق ممیزی و ایمنی پیمانکاران.
این فناوری‌ها به حکمرانی HSE «شفافیت دیجیتال» می‌بخشند؛ عاملی کلیدی در مقابله با پنهان‌کاری، جعل اطلاعات یا مسئولیت‌گریزی.
اهداف ۱۷گانه توسعه پایدار سازمان ملل، مستقیماً یا غیرمستقیم به حوزه HSE مرتبط‌اند.
مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
– هدف ۳: سلامت و رفاه انسان‌ها؛
– هدف ۸: کار شایسته و رشد اقتصادی؛
– هدف ۹: صنعت، نوآوری و زیرساخت؛
– هدف ۱۲: مصرف و تولید مسئولانه؛
– هدف ۱۳: اقدام علیه تغییرات اقلیمی.
یک سازمان متعهد به HSE باید گزارش سالانه خود را به نحوی تنظیم کند که میزان مشارکت در تحقق این اهداف مشخص باشد؛ این گزارش مبنای ارزش اجتماعی و اقتصادی آن سازمان تلقی می‌شود.
تحولات اقلیمی، بحران‌های زنجیره تأمین و رویدادهای صنعتی بزرگ نشان داده‌اند که ایمنی دیگر یک واحد تخصصی نیست، بلکه بخشی از ساختار مقاومت سازمانی است.
«تاب‌آوری سازمانی» (Organizational Resilience) یعنی توانایی بازگشت به سطح عملکرد پس از بحران با کمترین خسارت.
مسئول ایمنی در این بستر، محور سه مرحله‌ای مدیریت تاب‌آوری است:
۱. پیش‌بینی: شناسایی سناریوهای بحرانی چندبعدی.
۲. پاسخ: بسیج سریع منابع، ارتباطات و تصمیم‌گیری.
۳. احیاء: بازسازی نظام ایمنی و بازنگری فرآیندها بر پایه درس‌های آموخته‌شده.
رسالت مسئول ایمنی فراتر از صیانت فنی است؛ او متولی اخلاق حرفه‌ای سازمان در برابر انسان و طبیعت به شمار می‌آید.
پایه‌های اخلاقی این نقش عبارت‌اند از:
– صداقت در گزارش‌دهی خطرات و حوادث؛
– حفظ کرامت نیروی کار در فرآیندهای بازرسی؛
– بی‌طرفی در تصمیم‌گیری میان منافع تولید و سلامت انسان؛
– تعهد به آینده نسل‌ها در استفاده از منابع طبیعی.
با چنین دیدگاهی، مسئول ایمنی نه‌تنها «نگهبان قانون»، بلکه «وجدان سازمان» محسوب می‌شود.
برای تحقق حکمرانی مؤثر، سازمان باید ساختاری مشخص طراحی کند که سه سطح را پوشش دهد:
طباق با دستورالعمل‌های روزانه |
این ساختار، همانند سیستم اعصاب مرکزی سازمان عمل می‌کند و تضمین می‌نماید که هیچ تصمیمی خارج از مدار سلامت، ایمنی و محیط‌زیست اتخاذ نگردد.
بر اساس روند جهانی و وضعیت بومی کشور، مسیر آینده HSE در ایران به شش محور کلان متکی است:
۱. دیجیتالی‌سازی کامل داده‌های ایمنی و انرژی؛
۲. توسعه آموزش‌های بین‌رشته‌ای (HSE + مدیریت + اقتصاد)؛
۳. ترویج مفهوم اقتصاد ایمنی در سیاست‌گذاری عمومی؛
۴. افزایش نقش بخش خصوصی در ممیزی و اعتبارسنجی HSE؛
۵. تدوین استاندارد ملی «مدیریت یکپارچه HSE»؛
۶. نهادینه‌سازی گواهی صلاحیت حرفه‌ای برای مسئولان ایمنی در صنعت.
در نهایت، ایمنی باید از سطح مقررات به سطح «خرد سازمانی» ارتقا یابد.
سازمان ایمن یعنی سازمانی که به شکل درونی و خودجوش از هر تصمیم خطرناک پرهیز می‌کند، حتی در نبود ناظر بیرونی.
این حالت تنها زمانی حاصل می‌شود که:
– فرهنگ ایمنی در تمامی سطوح نفوذ کرده باشد،
– یادگیری مستمر نهادینه شود،
– رهبران سازمان خود الگویی از رفتار ایمن باشند.
اکنون پس از دوازده فصل، می‌توان نظام HSE را به‌عنوان یک پازل کامل مشاهده کرد؛ پازلی که قطعات آن از قانون کار و آموزش تا انرژی، محیط‌زیست و اقتصاد ایمنی تشکیل شده است.
نتیجه نهایی چنین نظامی، هم‌زمانی سه دستاورد بنیادین برای ایران صنعتی نوین است:
۱. امنیت انسانی: صیانت از جان و کرامت نیروی کار؛
۲. پایداری اقتصادی: افزایش بهره‌وری و کاهش زیان‌های مستقیم و غیرمستقیم؛
۳. تعهد محیط‌زیستی: تولید پاک و حفظ منابع ملی.
در این منظومه، مسئول ایمنی نماد عقلانیت اجرایی و اخلاق حرفه‌ای سازمان است؛ کسی که حلقه اتصال قانون، فناوری و وجدان کاری را برقرار می‌سازد.
حکمرانی HSE، پایان یک مسیر و هم‌زمان آغاز عصر جدیدی از مدیریت بر محور انسان و پایداری است؛ عصری که در آن، ایمنی نه یک هزینه، بلکه عقلانیت وجودی سازمان تلقی می‌شود.
تمام حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به رضا یاوری است . و در زمینه آموزش استراتژی و رشد کسب وکار تحت قوانین جمهوری اسلامی ایران فعالیت می کند
